Alba Bouwer
STORIES VAN BERGPLAAS
Tafelberg
Vir Leon en Annelette
VOORWOORD
Die vandag omstrede aanspreekvorme soos “baas” en “noi”, “outa” en “aia” word in hierdie tiende druk van Stories van Bergplaas as histories outentiek behou. Vir ’n groep van vandag se Suid-Afrikaanse gemeenskap staan sulke woorde egter in die teken van ’n posisie van onderhorigheid en onderdanigheid waaraan hulle hul in groot mate ontworstel het.
Dat daardie fase van verhoudinge al hoe meer agter ons lê, is goed. Daar was ’n bevoorregting van een groep bo ’n ander wat ’n ernstige belemmering sou wees op ons pad vorentoe.
Tog was daar, binne ’n raamwerk wat vandag as onhoudbaar besef word, van mens tot mens meermale ’n toegeneentheid en wedersydse respek wat in enige opset waardevol moet wees.
Juis dáárom het dit vir my gegaan toe ek twintig jaar gelede hierdie plaasstories geskryf het oor ’n kindertyd wat toe ook al dertig jaar in die verlede gelê het. Naas die leef- en werkpatrone op ’n Bolandse plaas in die jare twintig was dit juis dít wat ek wou vaslê en oordra.
Die tyd van druiwetrap in ’n parsbalie en van misvloere smeer, is vir goed verby. So ook, glo ek, van “baas” en “noi”. Geen regdenkende mens verlang dit terug nie. Waarna ons in Suid-Afrika wel kan terugverlang – en opnuut na kan reik – is die liefde wat in daardie jare, ondanks alles wat fout was, tussen sulke plaasmense kon lewe.
Ek is dankbaar dat ek iets so kosbaars kon meemaak.
Alba Bouwer
28 November 1983
Dis somer op Sadewee.
Die sand in die voetpad maak gladde warm walletjies tussen Bramie se tone en die lug ruik na keurtjiebos en boegoe, want die wind stoot van die berg se kant af deur die boord. Onder die takke van ’n pruimboom gaan hy staan om te kyk hoe die lang skaduwee van Vaalkop oor die dennebos en die sementdam en tot teen die ringmuur om die opstal van die bergplaas lê. Die huis en die kelder en die lemoenboord wat net anderkant die groen ysterhek in die muur begin, staan oop en warm in die son, en die bergstroom wat hoog op teen die kop uitspring en by die huis verby na die wingerde loop, blink net hier en daar deur die akkerbome.
Bramie versit die mandjie met die emmertjie koffie en die beskuit na sy ander hand toe, en stap uit die pruimboom se skaduwee uit en af in die voetpad na die onderste wingerd waar oom Koos en die plaasvolk aan die werk is. Die sonbesies laat die warm lug om sy kop bewe en ver anderkant die boord by die bruinmenshuise hoor hy ’n harde roep. Seker Klein Willem Houtmens se ma wat hom roep om te gaan fynhout maak. Bramie kyk weer na die berg se skaduwee. Nog net ’n klein rukkie dan sal die kleingoed kom hout optel in die akkerbos en dan is daar altyd nog tyd vir ’n bietjie speel voor die huis toe gaan. Miskien sal Grietjie dan haar sokkies klaar gestop hê en dan kan sy ook wegkom.
Bramie versit weer die mandjie na die ander hand. Tog goed hy is nie ’n meisie nie. Hy en Grietjie is ’n tweeling en hulle is albei tien, maar Grietjie moet sokkies stop en rantsoenbrood uitpak en eiers klits en allerhande werke doen wat nooit op lekker tye kom nie. Koffie wegbring wingerd toe en droë boontjies gaan haal op die solder en fynhout maak, dit kom alles altyd op ’n beter tyd. Grietjie moet ook altyd skelm saamspeel. “Meisiekinders hoort nie by so ’n werf-ravottery nie,” sê tant Letta. En Grietjie kan tog net so vinnig soos Klein Willem Houtmens en Jaffie hardloop en sy ken die beste wegkruipplekke op die hele plaas. Hoekom hoort sy nou nie daarby nie?
“Hiert, jou dikkop-duusmannetjie! Die son droog jou kaiings uit, nè?” sê ’n stem agter Bramie en hy skrik so dat hy amper die mandjie in die voetpad laat val.
“My jinne, outa Jafta, waar kom jy dan nou vandaan?” sê Bramie en hy versit weer die mandjie.
“Ver vandaan vannie son ennie maan,” sê Jafta. “Die baas wag al vir sy drinkgoed, Bramie. Wikkel jou stompies.”
’n Entjie verder kom oom Koos uit die wingerd uit aangestap. “My wêreld, Braam, hoe lyk dit my jy loop vandag rus-rus, kêrel?” sê hy. “Het jy die ander skoffel gekry, Jafta? Val sommer by die onderste ry in as julle klaar het, gehoor.”
“Ja, baas,” sê Jafta en hy stap tussen die wingerdrye af. “Hiert jou, Ou Willem Houtmens, hoe word jy so slap van lit? Lyk my die son laat jou olie uitloop!”
Ou Willem Houtmens met sy stywe bene en arms, net soos ’n houtpop, kom tydsaam orent en lê oor sy skoffelsteel, maar hy sê niks, stoot net sy paprandhoedjie agtertoe en gee ’n skewe laggie voordat hy buk en die skoffelsteel weer vasvat.
Op die verste punt skoffel die voorman, outa Warie. Kort en vierkantig soos die vleisblok langs die waenhuis is hy, en toe hy sy hoed afhaal om ’n slag die sweet af te vee, lyk sy kop vir Bramie soos die vloer onder die bed as ai Nonkie twee dae nie daar gevee het nie, vol fyn wolbondeltjies. Hy kyk nie een maal op nie, knyp net sy ou skrefiesoë nog nouer.
“Jafta Paal,” sê hy stadig, “van sit en staan, kom min gedaan, maar van baie praat, kom yslike kwaad, ja.”
Jafta Paal se rug maak eintlik hoepel soos hy skoffel en sy gesig lyk soos een wat niks hoor en nooit iets sê nie.
Oom Koos drink die laaste slukkie koffie vinnig uit, skiet ’n paar druppels onder ’n wingerdstok in en pak weer alles in die mandjie. “Draf nou gou huis toe, Braam,” sê hy, “en loop leer jou lesse. Julle speel nie vanmiddag buite in die bloedige son nie, gehoor.”
“Ja, Pa,” sê Bramie en hy tel die mandjie op en begin weer in die warm voetpad terugstap. Net toe hy by die huis se hoek kom, sien hy Klein Willem Houtmens en Jaffie en Diksiel by die kant van die akkerbos regs van die huis inloop. Met twee vingers plat in sy mond soos outa Warie hom geleer het, gee Bramie ’n lang fluit en die drie kinders gaan staan. Hy waai vir hulle met sy een arm en toe glip hy gou om die soldertrap se hoek kombuis toe om die mandjie neer te sit en te kyk waar Grietjie is.
Op die misvloerstoepie voor die agterdeur staan klein Trui van ou Jafta en sy lyk net soos ’n skeefgesakte ballasmandjie met Dingetjie wydsbeen op haar een heup. Ai Nonkie kyk oor die onderdeur. “Ja, Truia, wat wil jy hê?”
“Antie Nonkie, antie Meisie vra as antie Nonkie seblief vir antie Meisie ’n bietjie soetolie vir haar bors by die nôi kan vra, seblief, antie Nonkie,” sê Trui en dit lyk of haar oë al hoe groter rek van mooi vra.
“Ek sil die nôi roep,” sê ai Nonkie. “Maar vir wat vee jy nie Dingetjie se gesig af as jy werf toe kom nie? Wat sal die mense sê?”
“Ja, antie Nonkie,” sê Trui en sy versit Dingetjie na haar ander heup toe.
Bramie glip by die agterdeur in, deur die kombuis, af in die gang en tot agter die spensdeur waar hy luister hoe tant Letta in die gang verbystap en in die kombuis sê: “Dag, Trui, wat makeer Meisie?” Toe spring hy sagpoot soos ’n kat in die gang af en deur die eetkamer tot in Grietjie se kamer waar sy kop onderstebo voor die venster sit en sukkel met ’n sokkie op ’n stopskulp.
“Grietjie, kom ons gaan speel ’n bietjie by die akkerbos. Klein Willem Houtmens-hulle tel hout op.”
Grietjie swaai so vinnig om dat haar twee lang bruin vlegsels se punte kips teen die ruit kap. Sy stoot gou die sokkie met skulp en naald en al onder die kussing in en spring op. “Dan moet ons gou maak voor Ma terugkom,” sê sy. “Kom ons gaan by die sydeur uit.”
’n Entjie in die akkerbos in kry hulle vir Jaffie en Diksiel wat agteroor teen ’n boom sit. Net Klein Willem Houtmens is besig om fynhout te soek.
“Kom ons speel ’n bietjie,” sê Bramie.
“Dis laat vir speel,” sê Diksiel. “Ons moet nog hout soek.”
“Ag, issie te laat nie,” sê Grietjie. “Kom ons speel ’n bietjie aljander of so.”