Die IRV onderneem omvattende navorsing oor sowel indiensneming- as werkloosheidsaangeleenthede en het dit nog altyd verbysterend gevind dat daar in party van die groter stedelike gebiede metropolitaanse polisiedepartemente is met afdelings wat met vragmotors rondry om smouse wat nie die regte permitte het nie, se goed te konfiskeer. Dit word gedoen in ’n land waar meer as die helfte van die jeug werkloos is. Afgesien van die wreedheid daarvan is dit ’n ysingwekkend dwase voorbeeld van hoe vonke oor kruitvate gestrooi word – desperate mense wat net probeer oorleef om vir hul gesinne kos te voorsien en dan word hul pogings deur die polisie afgeskiet. As jy die politici en die amptenare wat sulke opdragte gee, sou vra waarmee hulle besig is, sal hulle antwoord hulle skep “orde”. Moeletsi Mbeki, die broer van oudpres. Thabo Mbeki, het hierdie soort onbesonnenheid ten regte beskryf as “kinders wat met ’n handgranaat speel”. Verbeel jou watter orde ons sal hê wanneer, soos hy gewaarsku het, “hulle leer hoe om die pennetjie uit te trek”.
Wat dinge erger maak, is dat misbruik en korrupsie hoogty vier. In een voorval het die Tshwane-metropolisie die stalletjies van smouse afgebrand. In Johannesburg het die stadsowerheid die handelspermitte van honderde smouse eensydig gekanselleer. ’n Paar jaar gelede het ’n kollega probeer ingryp toe die polisie buite die IRV-kantore ’n smous kom verwyder en sy goedere gekonfiskeer het. Sy is vir haar moeite gearresteer en by die Hillbrow-polisiestasie aangehou. Ons het ’n bohaai gemaak en sy is vrygelaat. Maar as jy kla oor hoe swak die regering jou behandel – veral as jy arm is – is die kanse op ’n simpatieke oor nie baie goed nie. Toe ek onlangs om ’n rybewys aansoek gedoen het, het ek gesien hoe lisensiebeamptes ’n vrou beledigings toesnou omdat sy in die verkeerde ry staan. ’n Prominente sakeman het vir my vertel hy kon ’n geskil oor ’n werkpermit net besleg toe hy uit desperaatheid die hulp van ’n minister ingeroep het. Ek weet van mense wat – nadat hulle elke moontlike ding probeer het – ’n klagte oor ’n Johannesburgse munisipale rekening na die kantoor van die president verwys het (wat die saak verstommend genoeg verder gevoer het). In ’n verdere voorval moes die minister van binnelandse sake help om ’n geboortesertifikaat in die hande te kry. Kan jy jou voorstel dat iemand ’n rekeningklagte na Downingstraat 10 sal verwys vir die aandag van die eerste minister? Ek dink byna elke Suid-Afrikaner kan sulke stories vertel van ’n regering wat net nie omgee nie – maar min van hulle is gelukkig genoeg om die hulp van ’n minister of die kommissaris van polisie te kan inroep.
Omdat Suid-Afrikaners nie deur hul regering ernstig opgeneem word nie, neem hulle hul frustrasies na die strate. In een voorbeeld is sowat 30 skole afgebrand deur betogers wat gemeen het provinsiale amptenare neem hul verskeie griewe nie ernstig op nie. Treine en munisipale busse word gereeld aan die brand gesteek. Betogers wend hulle maklik tot klipgooiery teen die polisie. Ons word gekondisioneer om dié dinge te sien en selfs te aanvaar omdat dit so dikwels en so roetinegewys plaasvind. Maar dit is nie normale optrede in enige land nie. Die afbrand van regeringsgeboue, om van skole en universiteitsbiblioteke nie eens te praat nie, is selfvernietigend en die skuldiges behoort opgesluit te word. Maar vra jouself terselfdertyd die volgende af: Watter frustrasie skuil onder die oppervlak wat veroorsaak dat sulke dinge gebeur?
Moenie die fout maak om te dink hierdie soort geweld en wanorde sal slegs in arm gemeenskappe voortgaan nie. As Suid-Afrika die wanhoop en radeloosheid van arm mense nie ernstig opneem nie, sal ons by ’n punt kom waar ’n stormende gepeupel in Weststraat in Sandton opruk en die banke en die kantore van die regsfirmas aan die brand steek. Ons is op pad daarheen.
Voeg nou hierby die feit dat die ekonomie nie oor die afgelope vier of vyf jaar veel groei getoon het nie, terwyl inflasie en rentekoerse styg; dan kan daar geen argument daarteen wees dat ’n werklik gevaarlike konkoksie ontwikkel nie. Dit het selfs vir middelklas-huishoudings ’n uitdaging geword om deur die maand te kom omdat die pryse van elektrisiteit en brandstof deurlopend hoër word, eiendomsbelasting en diensgelde teen ’n baie hoër koers as inflasie styg en kospryse die hoogte in skiet. Jy kan jou net indink hoe moeilik dit moet wees vir mense wat in gemeenskappe woon wat baie min werkgeleenthede het, waar groot getalle mense afbetaal word namate die ekonomie verlangsaam en maatskaplike toelaes te min is om mee uit te kom. Dink aan die vrou wat om 04:00 moet opstaan en haar slapende kinders in die plakkershut agterlaat om ’n trein en dan ’n taxi te haal vir ’n ure lange reis na haar werk as ’n huiswerker wat sal beteken sy kom eers weer 20:00 tuis – om minder as R2 000 per maand daarvoor uit te kry. In haar huishouding maak die ouer kinders die jongeres groot, gee hulle kos, trek hulle aan, besorg hulle by die skool . . . en sit hulle later in die bed. Probeer ’n oomblik lank om jou gesin in dié posisie te plaas – want as jy dit nie kan doen nie, sal jy skepties bly oor sommige van die gevolgtrekkings in hierdie boek. Terwyl jy daarmee besig is, kan jy probeer bereken hoe sy dit regkry om haar gesin met daardie R2 000 per maand te versorg.
Sleutel- ekonomiese aanwysers soos groei, inkomste en indiensneming is vandag in byna elke opsig swakker in Suid-Afrika as wat dit in 2011 in Tunisië was. Ons is egter ’n meer demokratiese samelewing, wat beteken gefrustreerde mense het ander opsies as revolusie om die land te verander. Ook in die lig van die afwesigheid van godsdienstige fundamentalisme verklaar dit waarom ons waarskynlik ’n ander revolusionêre roete as dié van die Arabiese Lente sal volg. Jong mense moes in Arabiese Lente-lande die wapen opneem omdat alle ander weë na politieke verandering vir hulle gesluit was. Suid-Afrikaners kan nog stem vir verandering – wat wel gebeur. Maar baie van die instellings wat vir ons toekoms as ’n demokrasie noodsaaklik is, is ondermyn. Dit is verskriklik gevaarlik, want as die maniere waarop ’n mens jou demokraties kan uitdruk, jou ontneem word, is daar meer op die spel en sal die ontploffing, wanneer dit kom, regtig skouspelagtig wees. Daar is ook ’n paar baie gemene politici wat na maniere soek om moeilike ekonomiese tye uit te buit om Suid-Afrikaners teen mekaar te laat draai.
Dit is dus ’n omgewing wat ingestel is op verandering. Die rede waarom hierdie boek met die Tunisiese verhaal begin, is om dit duidelik te stel hoe onverwags en hoe vinnig die wêreld kan verander en hoe wyd daardie verandering kan strek. Die verhaal van wat daardie Desember-dag in Sidi Bouzid begin het, wys hoe vinnig ons ons in ’n land kan bevind wat heeltemal anders is as die een waarin ons vandag woon. Toe pres. PW Botha in Augustus 1985 sy sogenaamde Rubicon-toespraak gelewer het, het hy dit duidelik gemaak dat hy hervorming verwerp – maar ’n dekade later het baie van sy voormalige kollegas by die ANC aangesluit. Wit sakeleiers, onder wie diegene wat die apartheidstelsel staande gehou het, het byna met gemak by die ander kant aangesluit. Indien ’n mens, toe die stryd om demokrasie op sy felste was, sou voorspel dat vryheidsbeweging- en vakbondleiers soos Cyril Ramaphosa en Trevor Manuel myneienaars en uitvoerende bankbestuurders sou word – die einste kapitalistiese kruisvaarders teen wie hulle vroeër gestry het – wonder ek of selfs hulle dit sou sien kom het.
Die oorgang wat in die 1990’s in Suid-Afrika plaasgevind het, was nie ’n eenmalige gebeurtenis nie. Dit was die derde in ’n reeks Suid-Afrikaanse oorgange wat sedert die einde van die Anglo-Boereoorlog in ’n nou voorspelbare sikliese patroon afgeloop het. Die eerste het in die dekade tussen die einde van daardie oorlog en Mei 1910 gebeur, toe die Unie van Suid-Afrika tot stand gekom het. Die tweede was met die opkoms van apartheid ná die nederlaag van genl. Jan Smuts in die verkiesing van 1948. Die derde was die demokratiese oorgang van 1994. By elke geleentheid was die patroon dieselfde. ’n Tydperk van baie swak ekonomiese prestasie en verlangsamende verbeterings (selfs agteruitgang) in lewenspeil het ’n massiewe politieke herskikking veroorsaak. Elke herskikking is op sy beurt gevolg deur relatief veerkragtige ekonomiese groei wat ’n mate van politieke stabiliteit verseker het. Die 1920’s en 1930’s was ’n baie sterk groeitydperk. Hoë vlakke van ekonomiese groei is weer in die 1950’s, 1960’s en vroeë 1970’s ervaar. In die laat 1990’s tot middel-2000’s is baie goeie ekonomiese syfers aangeteken. By elke geleentheid wanneer daardie stygtendense egter weer byna ’n dekade lank afwaarts geneig het, het dit telkens tot die volgende oorgang aanleiding gegee. Indien hierdie sikliese teorie reg is, staan ons nou op die drumpel van die vierde oorgang na ’n nuwe politieke en ekonomiese status quo.
Moenie dink ’n vierde oorgang hoef noodwendig ’n agteruitgang te beteken nie – trouens, twee van die scenario’s