In Libië het betogings uitgeloop op die dood van die land se leier, Muammar Gaddafi. Soos Mubarak, het Gaddafi sy sosialistiese diktatorskap 30 jaar lank volgehou, byna sonder opposisie. Menseregteaktiviste is in die tronk gestop en gemartel en opposisiepolitiek is onderdruk. Gaddafi was oppermagtig en kon maak en breek soos hy wou. Maar die illusie van stabiliteit wat deur sy onderdrukking van burgerregte geskep is, kon nie stand hou teen vele Libiërs se toenemende verbittering en onbevredigde verwagtinge nie. Teen vroeg in 2011 was selfs sy oppermagtige sekuriteitsdiens magteloos om die vloedgolf van openbare woede te temper. Gaddafi het, omring deur ’n klein afdeling lyfwagte, op die vlug geslaan en in klein dorpies skuiling gesoek namate die rebellie rondom hom toegeneem het. Hy is soos ’n wilde dier gejag en het in ’n rioolpyp weggekruip, maar is deur betogers gevang. Hulle het hom op straat aangeval, wat sy dood veroorsaak het. Een grusame beskrywing gaan oor hoe sy voormalige onderdane hom met bajonette in die agterwêreld gesteek het – ’n wreedaardige einde aan ’n wreedaardige bewind.
Minder as ’n jaar ná Mohamed Bouazizi se dood was ’n groot deel van die Midde-Ooste en Noord-Afrika in beroering. Betogings of regeringsveranderings het voorgekom vanaf Rabat aan Marokko se ooskus al die pad tot by Maskat aan die weskus van Oman – ’n afstand van meer as 4 000 myl (6 450 km). Sestien lande is geteister deur onrus, wat van burgeroorloë tot massabetogings en veelvuldige omverwerpings van regerings gewissel het.
Die wreedaardige burgeroorlog in Sirië, wat in The Economist as ’n “bloeddeurweekte warboel van oorloë binne ’n oorlog” beskryf is, kan regstreeks na die Tunisiese opstand teruggevoer word. Dit geld ook vir Isis, wat die daaropvolgende chaos misbruik het om homself in Noord-Irak en Sirië te vestig. Verhoogde spanningsvlakke tussen Soennitiese en Sjiïetiese Arabiere, wat steeds dreig om ’n pan-Midde-Oosterse burgeroorlog te veroorsaak, het grootliks uit die Arabiese Lente ontspring. Rusland het op sy beurt die Amerikaanse onversetlikheid oor die Midde-Ooste uitgebuit om ’n deel van die invloed in te palm wat die VSA vroeër as die dominante vreemde moondheid in daardie streek uitgeoefen het. Dit het die magsewewig tussen Rusland aan die een kant en die Europese Unie en die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (Navo) aan die ander kant verskuif.
Dit is verstommend om te dink dat hierdie reeks gebeurtenisse in baie opsigte begin het by ’n groentesmous – ’n andersins onmerkwaardige jong man wat baie kwaad geword het omdat sy lewensverwagtinge nie vervul kon word nie en omdat niemand wou luister nie. Dié sentiment was duidelik diep gesetel en sy optrede was die vonk wat die kruitvat laat ontplof het.
Waarom is dit vir ons belangrik? As jy in Suid-Afrika woon, kan jy reeds raai: omdat die omstandighede wat daartoe gelei het dat Mohamed Bouazizi homself aan die brand gesteek het, baie ooreenstem met die daaglikse stryd van miljoene arm, jong Suid-Afrikaners. Dit is naamlik massiewe werkloosheid, ’n gevoellose, arrogante en korrupte regering en ’n stygende tendens van openbare geweld.
Ek werk vir ’n dinktenk, die Instituut vir Rasseverhoudinge (IRV), wat onder meer organisasies en maatskappye adviseer oor maatskaplike en ekonomiese tendense en hoe die toekoms van Suid-Afrika waarskynlik sal ontvou. In die onmiddellike nasleep van die Tunisiese opstand is ons baie besig gehou met die beantwoording van vrae oor of dieselfde met Suid-Afrika kan gebeur. Ons antwoord was ’n gekwalifiseerde “nog nie”, en ’n duidelike “nee” indien die toenemende frustrasies van jong mense opgelos sou word. Maar dit was meer as vyf jaar gelede en sedertdien het die spanning toegeneem en ekonomiese prestasie het verswak, terwyl dit lyk asof die regering nog meer uit voeling is.
Wanneer ons nou gevra word of Suid-Afrika moontlik deur massiewe ekonomiese en politieke destabilisasie in die gesig gestaar word, antwoord ons versigtiger. Daarmee wil ons nie suggereer dat Suid-Afrika in die chaos van die Midde-Ooste sal versink nie. Om dit vanuit die staanspoor duidelik te stel, ons dink nie dit sal gebeur nie en nie een van die scenario’s in hierdie boek beskryf ’n wêreld wat so gewelddadig en chaoties is as wat ons vandag in die Midde-Ooste sien nie. Maar politieke verandering en ekonomiese destabilisasie kan vele vorme aanneem en ons is op pad (“vinnig op pad” sal dalk ’n beter beskrywing wees) na ons eie, unieke soort beroeringe.
Anders gestel, kan daar enige twyfel bestaan dat daar reeds ’n Suid-Afrikaanse Mohamed Bouazizi daar buite is? ’n Agtermekaar, hardwerkende jong man wat, ondanks alles, sy bes doen om na sy gesin om te sien. Hy het waarskynlik ook nie sy hoërskoolloopbaan voltooi nie en het werk gesoek, maar kon niks kry nie; dus het hy begin smous om vir sy familie ’n bestaan te maak. Hy moet waarskynlik ook teistering en belediging deur die polisie trotseer omdat hy nie die regte permit het nie. Saans, wanneer hy huis toe gaan, vertel hy vir sy tydgenote van sy teenspoed. Hulle sien die welvaart en voorspoed van Suid-Afrika se klein middelklas rondom hulle. In koerante lees hulle hoe politici die land voortdurend plunder. Op die televisie sien hulle hul verkose leiers se onwaardige gekibbel.
Jy kan geen beter prentjie van die hopelose frustrasies van die lewe in baie arm gemeenskappe vind nie as die verhaal van Daniel Mulaudzi, wie se plakkershut in Hammanskraal, noord van Pretoria, afgebreek is in opdrag van die Tshwane-metroraad, wat voorheen onder die beheer van die African National Congress (ANC) was. Die sloping is gelas omdat hy sy plakkershut sonder die raad se goedkeuring opgerig het op ’n stuk grond wat aan die raad behoort – ’n punt wat hy en lede van die gemeenskap later betwis het, met die verduideliking dat ’n raadslid hulle toestemming gegee het om daar te bou. Wat daarna gebeur het, is nietemin ’n waarskuwing oor hoe na die Suid-Afrikaanse regering daaraan is om sy eie kruitvat te laat ontplof. Volgens ’n nuusberig:
Daniel Mulaudzi, 53, het gesê die Rooi Miere-sekuriteitsmaatskappy het Maandag na hul gebied gekom en huise afgebreek.
“Hulle het blou oorpakke gedra. Ons het gedink hulle sou niks doen nie omdat ons wettig hier is. Hulle het op ons begin skiet en ons plakkershutte afgebreek. Ons het daar gestaan en niks gedoen nie,” het hy gesê.
Hy het op ’n rusbank gesit waar sy plakkershut vroeër was en vertel van sy pyn terwyl hy moes toekyk hoe mense sy huis afbreek en met party van sy besittings padgee. Mulaudzi het gesê hy is werkloos en weet nie hoe hy sy lewe gaan herbou nie.
“Dit is seer wat hulle aan my gedoen het. Ek het nie eens sinkplate om dit te herbou nie. Ek is werkloos en weet nie wat ek sal doen om weer te bou nie. Ek het buite in die koue geslaap, want ons het nêrens om heen te gaan nie. Hulle moet ons boumateriaal teruggee. Hulle het selfs goed uit ons sakke gevat. Klere, geld, selfs ons ID-boeke is gevat,” het hy gesê.
Mulaudzi het vertel hoe hy en sy gesin die nag oop en bloot buite deurgebring het. Afgesien van sy boumateriaal wat weggeneem is, is hy nou angsbevange dat hy ook sy meubels deur diefstal sal verloor.
“Ons het die hele nag voor ’n vuur gesit om warm te bly, want as ons weggaan, sal hulle ons goed vat. Ons bly al vyf maande hier. Hulle het gesê dit is wettig vir mense om hier te bly en toe het ons hierheen gekom. Ons kon nie glo hulle vat ons weg nie,” het hy gesê.1
Ek en my kollegas het hierdie verhaal noukeurig gevolg en agtergekom die tragedie van die uitsettings het baie verder gestrek as die inwoners van Hammanskraal wat hul huise verloor het. Daardie selfde nag, terwyl Daniel Mulaudzi by die vuur gesit en sy besittings opgepas het, het ’n ander man genaamd Sam Tshabalala gerou oor die dood van sy broer, Elias.
Elias en Sam Tshabalala was albei werkloos en is teen R150 per dag as tydelike arbeiders in diens geneem deur die maatskappy wat deur die Tshwane-metroraad gekontrakteer is om die Hammanskraal-plakkershutte af te breek. In ’n stadium ten tye van die uitsettings het die gemeenskap teen die tydelike werkers gedraai. Sam Tshabalala was onder diegene wat kon ontsnap, maar sy broer is gevang en lewend verbrand deur die mense wat hul plakkershutte probeer red het. Luidens ’n nuusberig later het die maatskappy wat die Tshabalala-broers in diens geneem het, aangebied om kopkool vir die begrafnis te skenk.
Die hele voorval gee ’n ontstellend alledaagse beeld van die wreedheid wat die lewe van baie Suid-Afrikaners inhou – armes wat teen