In ’n neutedop: Kies tussen ballingskap en uitwissing.
Die generaal se taktiek het konsternasie in Berlyn veroorsaak en in November 1905 is hy deur die Duitse keiser, Wilhelm II, herroep. Maar dit was te laat vir die Herero’s, want Von Trotha het seker gemaak sy plan word uitgevoer voordat hy Duits-Suidwes-Afrika verlaat.
Voor die 1904-opstand was daar sowat 80 000 Herero’s in Duitswes. Ongeveer die helfte van daardie getal is deur Von Trotha die woestyn ingedryf, skryf die historikus Thomas Pakenham in The Scramble for Africa. Net 5 000 het die moordende tog deur die woestyn na die veiligheid van Betsjoeanaland oorleef. Die ander het in die woestyn van dors en honger omgekom, of is maande daarna drupsgewys deur Duitse koeëls en bajonette gedood terwyl hulle Von Trotha se waarskuwing verontagsaam en na hul Herero-stamgrond probeer terugkeer het.
Nog 12 000 het hulle oorgegee aan die Duitsers en is in konsentrasiekampe aangehou as dwangarbeiders vir Duitse besighede. Meer as die helfte van hulle sou sterf weens wanvoeding en siektes.
Tydens ’n sensus in 1911 sou net 15 000 Herero’s getel word – al wat die oorlog oorleef het. Maharero was onder dié wat Betsjoeanaland bereik het. Hy is in 1922 aan natuurlike oorsake oorlede.
Ook die Herero’s se bondgenote, die Nama-stam van Hendrik Witbooi, is wreed onderdruk. Die sensus van 1911 het gewys net sowat 9 800 Namas het die oorlog en die strafkampe oorleef. Witbooi self is in Oktober 1905 noodlottig gewond in ’n geveg met die Duitsers.
Met die Herero’s en Namas onderdruk, kon die bou van die spoorlyn tussen Swakopmund en Tsumeb in 1906 voltooi word. Gekontrakteerde Duitse mynwerkers het 13 dae lank per skip na Swakopmund gereis en is van daar met die smalspoortrein na Tsumeb geneem. Onderweg deur die woestyn, bosveld en eindelik die heuwelryke Otavi-distrik het hulle vir die eerste keer wilde diere soos leeus en olifante gesien.
Op die myndorp, waar die lewe herinner het aan dié in Barberton tydens die willewragtag-dae van die Transvaalse goudstormloop, was hul woongeriewe spartaans en vroue so skaars soos hoendertande. In die statige Minen Hotel was kroeggevegte aan die orde van die dag. Die hitte was uitmergelend en dit het gewemel van die slange.
Ondergronds het Ovambo’s, net in velle geklee, onder toesig van Duitse mynwerkers met swierige snorre geswoeg om die aarde se rykdom te ontgin. Tsumeb was nie vir sissies nie – maar in 1907 is die eerste ertstrein na Swakopmund, van waar die koper oor die Atlantiese Oseaan na Antwerpen verskeep is.
In die volgende jare sou dié afgeleë Duitse gemeenskap in die Afrika-doringbos ’n bloeitydperk beleef. Maar ver weg in Europa het die gierige empire-bouers stry begin kry. En op 28 Junie 1914 is hertog Franz Ferdinand van Oostenryk en sy vrou, Sophie, in Sarajevo deur sluipmoordenaars om die lewe gebring. Die oorverdowende eggo’s van daardie skote sou binnekort nie net op die modderige slagvelde van Frankryk, België en Vlaandere gehoor word nie, maar ook in Tsumeb. Die Eerste Wêreldoorlog was op pad na die Groen Heuwel – maar vanuit die suide, nie van Europa af nie.
In die Unie van Suid-Afrika was die reste van vernietigde plaashuise nog sigbare tekens van die pyn van die Anglo-Boereoorlog twaalf jaar tevore. Maar dieper nog as die letsels op die landskap was die wonde in die siel van die Afrikanervolk. Die land was bitter verdeeld tussen ondersteuners van die Unieregering, lojaal aan die Britse troon, en voormalige Boerekrygers vir wie die gedagte om aan die kant van die Engelse veroweraars te veg ondenkbaar was. Toe die eerste minister, Louis Botha, in September 1914 in die Parlement in Kaapstad aankondig dat Suid-Afrika deur Londen versoek is om Duits-Suidwes-Afrika te verower, was die gort behoorlik gaar.
Die uiteinde van die saak was dat Botha en die jong Suid-Afrikaanse Leër twee veldtogte tegelyk moes voer. Een teen die Schutztruppe in die buurland Suidwes, as deel van die Britse Ryk se oorlog teen die Kaiser. En een om die gewapende opstand op eie bodem te onderdruk.
In die 1914-rebellie sou voormalige Boeregeneraals soos Botha en Jan Smuts te staan kom teen hul eertydse kamerade soos generaals Christiaan de Wet en Koos de la Rey. Die Rebellie sou die verowering van Suidwes aanvanklik vertraag, maar nie verhoed nie.
Botha se militêre veldtog in Suidwes is deeglik nagevors en opgeskryf. Die Suid-Afrikaanse ekspedisiemag was ’n vreemde mengelmoes van konvensionele infanterie, artillerie en pantsermotors, maar ook berede Boerekommando’s soos dié wat die Engelse vier jaar lank geteister het. Die bande van die Boereoorlog het nog diep geloop: Die meeste Afrikaners het vrywillig gaan veg uit lojaliteit teenoor hul ou generaals, of omdat hulle 12 jaar tevore ingevolge die Vrede van Vereeniging ’n eed van lojaliteit aan die Britse troon gesweer het.
Ander het net lus gehad vir ’n lekker skietgeveg of drie …
Dit was ’n veldtog aan verskeie fronte waarin geweldige uitdagings oorkom moes word: lang afstande wat logistiek byna onmoontlik gemaak het, uitmergelende hitte en dors, woestynsand wat aan perdehoewe en stewels en wiele suig, venynige doringbos en ’n ervare en goed opgeleide vyand. Maar nes die Kakies voor hulle is die Duitsers met hul onbuigsame, voorspelbare gevegsmetodes dikwels onkant betrap deur die vinnige, onortodokse taktiek van die Boerekommando’s.
Die eerste veldslag, op 26 September 1914 by Sandfontein, waar daar niks was om oor te baklei behalwe water nie, was ’n nederlaag vir Botha se manne, skryf David Williams in Springboks, Troepies and Cadres: Stories of the South African Army 1912-2012. Baie van hulle sou die res van die veldtog in ’n Duitse krygsgevangenekamp in Suidwes deurbring. Maar in die gevegte wat sou volg, het die Suid-Afrikaners gaandeweg die oorhand begin kry. Die Duitsers moes keer op keer terugval. In die doodsnikke van 1914 is die koloniale hoofstad, Windhoek, beset deur ’n mag wat in Walvisbaai aan wal gegaan en toe deur die woestyn opgeruk het na die kwesbare hart van die land – ’n onderneming wat die Duitsers as haas onmoontlik vir mens en dier beskou het.
Met die suide van die land onderwerp, het Botha – wat as eerste minister self aan die gevegsfront was, dikwels op die rug van ’n wit perd – al sy aandag aan die noorde gegee. Die Suid-Afrikaners is in vier gevegsgroepe verdeel, met verskillende doelwitte. Een groep, onder generaal-majoor Henry Lukin, het van Swakopmund af al langs die spoorlyn na Tsumeb opgeruk – dieselfde roete waarlangs mynwerkers van Duitsland na Tsumeb vervoer is, en koper van die myn af na die wagtende vragskepe in Swakopmund se hawe.
Die slothoofstuk van Suid-Afrika se verowering van Duits-Suidwes-Afrika sou in die Grootfontein-Otavi-Tsumeb-distrik, die latere Driehoek van die Dood, geskryf word.
Teen die einde van Junie 1915 was die Duitse hoofmag ingegrawe in die Otavi-Otavifontein-omgewing en Elefantenberg, sowat 62 km suidwes van Tsumeb. Daar was ook Duitse garnisoene in Tsumeb en by Namutoni.
Botha het hom reggemaak vir ’n verwoede geveg, want die heuwelagtige omgewing tussen Otavi en Tsumeb was ideaal vir verdedigingstellings. Die oggend van 1 Julie het Suid-Afrikaanse perdekommando’s ’n verrassingsaanval geloods – en tot Botha se verbasing het die Duitsers ná net ’n kort geveg hul goeie stellings ontruim en verder noordwaarts begin terugval. Net vier Suid-Afrikaners en drie Duitsers is dood. Die volgende dag was die Duitsers by Khorab ingegrawe. Die Duitsers se nuwe stellings was ewe geskik vir verdediging … maar hul veglus was geblus.
Die Duitse militêre bevelvoerder, kolonel Victor Franke, het geen sin daarin gesien om sy soldate se lewens weg te smyt nie. Hy het net sowat 3 400 man gehad teenoor Botha se 13 000. Die Duitsers se perde was in ’n swak toestand weens min weiding, hulle het nie meer baie ammunisie gehad nie en daar was ontoereikende mediese geriewe vir hul gewondes. En bowenal was hulle omsingel in ’n afgesonderde hoekie van Afrika waar hulle geen hulp van hul vaderland kon verwag nie.
Die einde het daarna vinnig gekom.
Die goewerneur van Duits-Suidwes-Afrika, Theodor Seitz, het op 3 Julie reeds ’n afgevaardigde na Botha gestuur om te begin onderhandel oor die Duitse oorgawe. Op 5 Julie is ’n skietstilstand tussen die twee magte verklaar.
Die