Die rukoper is in mandjies van palmblare gepak en met drastokke weggevoer na die land van die Ovambo’s, wat noord van die hedendaagse Etosha-wildtuin begin en tot in Angola se kwesbare buik gestrek het. Daar het hulle gereedskap en arm- en beenversierings uit die koper gesmee.
Maar, skryf Gebhard, die Ovambo’s was nie lank tevrede met die vreedsame ruilproses nie. Hulle wou weet waar die erts vandaan kom, sodat hulle self kon ontgin soveel as wat hulle wou hê. Daarom het hulle probeer om die Boesmans te agtervolg vanaf hul tuiste naby die meer tot by die bron van hul rykdom.
“The journey took much longer than expected and passed through a waterless region, in which a thick growth of tamboti trees, like an oasis, suddenly appeared. The Ovambo’s journey of discovery was cut short at that point by Bushmen attacking them with poisoned arrows. The Ovambo quickly fled. The legendary copper had to be somewhere behind those trees.”
As ’n mens hierdie romantiese vertelling kan glo, was dit maar ’n voorspel tot die bloedvergieting wat veel later sou volg tydens die Grensoorlog van die 1980’s, toe die Boesmans en die Ovambo’s bittere vyande was. Ook die meer sou aanhou om ’n rol in die komende konflikte te speel.
Nie almal glo natuurlik dat die Boesmans, die jagters en versamelaars van veldkos, destyds so ver sou gaan om bome in die bos te plant om hul kopererts vir gierige oë te versteek nie. Maar een ding is seker: Koper wás daar, en baie daarvan. Op die plek waar Tsumeb later sou ontstaan, het ’n massiewe rotsknoets opwaarts deur die aardkors gebeur. Dit was 12 m hoog, 180 m lank en 40 m breed, en só verkleur deur die koper dat dit wêreldwyd as die Groen Heuwel bekend sou word.
In 1851 het die Sweed Charles John Andersson en die Brit sir Francis Galton die eerste Europeërs op rekord geword wat die meer gesien het. Tot groot konsternasie van die bygelowige plaaslike inwoners het hulle doodluiters in die groen water geduik om te bad. Dit was koud, het die twee avonturiers later vertel, maar geen monstervis of ander boosheid het in die dieptes geskuil nie.
Die Grootfontein-Otavi-Tsumeb-driehoek bestaan uit dolomietrots wat ongeveer 700 miljoen jaar oud is. Deur die millennia heen het grondwater die rots binnegesyfer en weggekalwe om ’n ondergrondse grot vol water, oftewel ’n karst, te vorm. Die “dak” van die grot het eindelik ingeval en siedaar – die Otjikotomeer. Die sigbare deel van die meer is maar net 100 m in omtrek, maar ondergronds is dit veel groter. Op plekke is dit tot 100 m diep.
Terwyl Andersson en Galton by die meer was, het hulle opgemerk dat die Boesmans wat daar woon kopererts uit die omliggende heuwels bring om met die Ovambo’s te ruil. En in 1866 skryf die Duitse sendeling Hugo Hahn dat hy op ’n groepie Ovambo-mans afgekom het wat koper in mandjies vanuit die rigting van Otjikoto noordwaarts karwei.
Die Ovambo’s het ook hul eie koperneerslae gehad in die Otaviberge sowat 50 km suidwes van die latere Tsumeb af. En dis na die Ovambo’s se koper wat die begerige oë van Europese prospekteerders en mynbase en empire-bouers eerste gedraai het. Die Groen Heuwel was steeds net die Boesmans se goed bewaarde geheim.
Die eerste wit “eienaars” van die Ovambo’s se koper – en sonder dat hulle dit geweet het, ook die Boesmans s’n – sou egter die Afrikaners bekend as die Dorslandtrekkers, of Angola-Boere, wees. Oor die ontberings van dié groep swerwers is daar al breedvoerig geskryf. In hul ywer om weg te kom van die Britte het hulle in 1875 uit die Transvaal padgegee en dwarsoor die dorre Kalahari en Kaokoveld getrek tot by Humpata in Angola. Een onlangse en interessante historiese vertolking is dié deur dr. Louis Bothma in sy boek Vang ’n Boer: Die stryd tussen Boer en Ovambo.
Kom ons sluit by die Boere se storie aan in Humpata in die suidooste van Angola, waar hulle ná hul uitmergelende trek noordwaarts besluit het om hulle te vestig ingevolge ’n ooreenkoms met die Portugese koloniale owerheid van daardie land. Die sowat 60 gesinne (300 siele) het op 4 Januarie 1881 in Humpata aangekom, waar die Portugese aan elke gesin 200 hektaar gegee het om op te boer. Teen die tyd dat hulle daar aangekom het, het hulle reeds hul eerste suksesvolle strafekspedisie teen ’n Angolese stam agter die blad gehad, maar dís ’n verhaal wat Bothma beter in sy boek vertel.
Bothma skryf die sporadiese konflik wat tussen die Dorslandtrekkers en swart stamme in Angola en die destydse Suidwes-Afrika uitgebreek het, was as ’t ware die eerste skote van die Grensoorlog wat meer as 80 jaar later in al sy felheid sou uitbreek en 23 jaar sou duur. Die Angolese landkaart wys Humpata vorm min of meer ’n reguit lyn met twee plekke verder oos, Cassinga en Cuito Cuanavale, wat albei spilpunte in die latere Grensoorlog sou wees.
Dit was nie lank nie of die Boere, wat sedert hul aankoms genaturaliseerde Portugese onderdane geword het, was weer ongelukkig. Die grond was te min en malaria was ’n probleem. Op 28 September 1883 word daar op ’n openbare vergadering by Humpata besluit om die moontlikheid te ondersoek om terug te keer na die Transvaal, waar die Britse vlag vir eers laat sak is. Maar daar word ook besluit om ’n afvaardiging verder noord in Angola op te stuur, na Caconda en Bié, om te kyk of die vooruitsigte daar nie beter is nie.
Die volgende jaar, in 1884, gebeur twee dinge: Duitsland verklaar Suidwes-Afrika tot ’n protektoraat, hoewel sy invloed in die noorde van die land nog maar beperk was. En die Boere-feitesending keer terug na Humpata met die nuus dat Caconda en Bié inderdaad na ’n nuwe beloofde land lyk. Die meeste van die Boere by Humpata besluit om hulle eerder daar te gaan hervestig, steeds onder die Portugese koloniale bewind.
Dis nou almal behalwe sowat 25 gesinne wat vasbeslote was om terug te gaan Transvaal toe. Min het dié tweede groepie besef hulle sou eers suidoos van Ovamboland gaan uitspan – in die gebied wat weens die latere SWAPO-insurgensies berug sou word as die Driehoek van die Dood. En dieselfde man wat opgetree het as hul gids na Humpata sou hulle weer op die pad terug na die suide plaas: die jagter en handelaar Bill Worthington Jordan, seun van ’n wit pa en ’n bruin ma, en oorspronklik van die Kaap.
Jordan koop op 12 April 1885 – met die groep van 25 Angola-Boere reeds weer op die wapad en toe al in Suidwes – grond van Kambonde kaMpingana, koning van die Ondongas. Hy betaal 300 pond, 25 gewere, een gesoute perd en ’n vat brandewyn vir ’n reusestuk aarde van sowat 50 000 km² aan die suidelike soom van Ovamboland. Die grond is goedkoop, want dit behoort nie amptelik aan die Ovambo’s nie en word hoofsaaklik deur die Boesmans bewoon.
Maar soos so dikwels in die geskiedenis vra niemand die Boesmans wat húlle van die saak dink nie.
Jordan gee toe die grond aan die Angola-Boere as ’n nuwe tuiste en hulle stig summier hul eie staat, wat hulle die Republiek Upingtonia noem. Die nuwe Boerestaat strek van Grootfontein tot Otavi en sluit die Ovambo’s se koperneerslae in die Otaviberge – wat reeds aan die Europeërs bekend is – in.
Dit sluit ook die plek in waar die dorp Tsumeb later sou verrys, skryf Gebhard. Die plek van die Groen Heuwel, bron van die Boesmans se kopererts. Maar dít weet niemand nie, want anders as die Ovambo’s hou die Boesmans die oorsprong van hul rykdom steeds geheim …
Die Boere stel amptenare aan, verdeel die grond in plase en skryf ’n grondwet. Maar die Herero-leier bekend as Maharero kom hiervan te hore en is glad nie te vinde daarvoor nie. Volgens hom is die Grootfontein-omgewing deel van Hereroland, onder sý beheer, en mag Kambonde dit nie verkoop het nie. Kambonde verskil met hom.
Maharero, wat volgens Bothma g’n vriend van die Boere of die Duitse koloniale bewind was nie, stuur sy Engelse bondgenoot, die handelaar Robert Lewis, om druk op die Ovambo’s uit te oefen om van die Boere ontslae te raak, en gou is die ganse kontrei ’n kruitvat.
Jordan die ewige avonturier is intussen terug na Angola vir sy eie sake, maar hoor toe van die moles en reis in Junie 1885 terug na Ondonga met die akte vir die grond. Maar die oggend van 30 Junie, steeds op reis, word hy by Grootfontein vermoor deur Kambonde se broer, Nehale, en van al sy besittings beroof. Dis nie seker of Lewis self iets te doen gehad het met Jordan se dood en die daaropvolgende vyandelikheid teen die Boere nie. Maar net maande later is hy deur Maharero vir sy “dienste” beloon met ’n 20 jaar lange mineralekonsessie vir die Otavi-Tsumeb-gebied, wat hy later stuk-stuk sou verkoop.
Dit was die einde van die Republiek Upingtonia, wat skaars ’n jaar geduur het. Teen September