Miskien was dit toe haar ma saam met die ander vroue van die gebied opleiding begin kry het in dinge wat niks met die plaaslewe uit te waai gehad het nie. Of toe die radiomaste en antennas op Koedoesvlei se werf begin opskiet. Toe Pompie haar militêre radio’s in die kombuis begin opstapel het en daarmee ’n deur oopgemaak het vir die vyand om die hart van hul gesinslewe te infiltreer.
Dit was later doodgewoon om haar ousus Olivia met die G3-aanvalsgeweer op die werf te sien rondloop. Ook Riana, in die geblomde dogtertjierokke wat deur Pompie gestik is, het geleer hoe om die knip van haar ma se Uzi-masjienpistool met sy stomp neus van veilig na enkelskoot of outomaties te skuif, teen haar skouer of blad vas te druk en na ’n denkbeeldige mens te korrel.
Riana het ook bewus begin raak van iets anders: Wanneer Pa die veld in is, was dit nie meer altyd net om veepos toe te gaan nie. Dan is Hendrik en die Boesman-spoorsnyers saam, in hul eenvormige bruin uniforms. Om ménse te gaan jag, nie koedoes nie. Mense wat oorgehaalde AK47-gewere in hul hande en landmyne op hul rug gedra het.
Op die vooraand van haar negende verjaarsdag was haar pa en swaer Hendrik weer in die bos, want die terrs was “in” en volgens die radioberigte sommer baie naby. In die hoek van die kombuis was daar ’n groot, swaar metaaltafel – die blad dik genoeg om ’n koeël te keer – wat Hendrik spesiaal gesweis het. As die huis aangeval word, moes die vroue die tafel op sy kant keer en met die kinders daaragter skuil. Die aand voor haar negende verjaarsdag het Riana en Olivia se klein Louis onder die tafel geslaap.
Die volgende dag het ’n helikopter op die plaas geland en haar pa het uitgeklim. Die terroriste se spore, het sy later gehoor, is by die beeskrip gekry, sowat 500 m van die huis af waar hulle water geskep het.
Dan was daar haar ma en dié se “groen monsters”, die radio’s. Die oorlog het Pompie geneem na ’n wêreld waarheen die ander huismense haar nie kon volg nie. Hoe meer sy haarself aan die radio’s vasgeketting het, gehul in ’n waas van sigaretrook, hoe meer het sy haar aan die dinge van ma-wees onttrek. Selfs die stoof en kospotte het sy later meestal aan haar Boesman-huishulp, Haia, oorgegee terwyl sy dagin en daguit haar kommandosalaris verdien het.
Olivia, toe al ’n getroude vrou van in die twintig, met twee klein kinders, het haar eie manier gehad om dinge te hanteer wanneer sy op Koedoesvlei was. Sy het rustig en onverstoord haar gang gegaan. Vir die bloedjong Riana was dit nie so maklik nie. Sy wou ’n ma hê wat aan háár aandag gee, nie aan ’n troepie op die Bravo-kaplyn of ’n mortierseksie êrens in Angola nie. Maar dikwels was al wat sy van haar ma gekry het ’n uitgerekte “Sjjjt!” terwyl Pompie haar ore gespits het om die geknetter te vertaal en roepseine, ruitverwysings, logistieke aanvrae en vuurleidingsbevele neer te skryf.
As volwasse vrou sou Riana verstaan dat haar ma se toewyding aan haar radio’s gedryf is deur die wete dat dit die verskil tussen lewe en dood vir soldate in die uitgestrekte operasionele gebied kon beteken – ook vir Daantjie en Hendrik. Maar as kind was haar reaksie daarop woede. Wanneer die oorfone afgehaal is, het ma en dogter soms soos kat en hond baklei. In hierdie bres in hul gesinslewe het Daantjie ingetree wanneer hy nie self op ’n operasie uit was nie. Hy was nie net boer, deeltydse soldaat en pa nie, maar soms ook ma.
Hierdie veelvuldige rolle wat hy gespeel het – en nie net die gevaar wanneer hy met militêre dinge doenig was nie – het veroorsaak dat Riana van haar kop af wou raak as sy nie geweet het waar haar pa is en wat hy doen nie. Naweke op die plaas móés sy hom sien, anders is sy te voet die veld in agter hom aan en moes Pompie een van die Boesmans stuur om op haar spore te loop en haar terug te bring.
Wanneer dit Sondagmiddae tyd was vir haar om terug te gaan koshuis toe op Tsumeb, moes haar pa haar terugvat. Was hy nie daar nie, het sy haar in die klein gaping tussen die vrieskas en die kombuiskas ingewurm en soos ’n tierkat baklei as iemand haar daar wou uithaal. Dan moes Pompie soms vir Daantjie oor die radio roep om te kom van waar hy ook al is. Op Tsumeb gekom, het Pompie in die kar bly sit terwyl Daantjie sy dogter se tas na haar kamer gedra en haar klere netjies in haar kas uitgepak het.
Weeksaande in die koshuis het Riana elke aand plaas toe gebel om met haar pa te praat. Sê Pompie vir haar Daantjie is net gou beeste toe, het sy geglo haar ma lieg, dat haar pa weer besig was om terroriste te jag en dat hulle nie wou hê sy moet weet nie.
En dit was in die koshuis, weg van die plaas en haar pa, waar sy die nuus sou kry wat haar jong lewe vir altyd sou verander.
3 Die Groen Heuwel
Die eerste groot ontploffing wat die aarde tussen die hedendaagse Grootfontein en Tsumeb geskud het, is nie deur ’n artillerieplofkop of landmyn veroorsaak nie. Dit is steeds nie mooi seker hoe dit gebeur het nie, want daar is geen menslike rekord van die dag of nag 80 000 jaar gelede toe ’n knoets yster en nikkel van 60 ton deur die atmosfeer bo Afrika gevlam en die grond met ’n Armageddonagtige impak getref het nie.
Soos baie ander dinge omtrent dié geharde en betowerende deel van die land wat ons vandag as Namibië ken, is die Hobas-meteoriet ietwat ongewoon. Met sy omvang van sowat 3 m lank, 3 m breed en 2 m hoog is dit die grootste stuk hemelrots wat nog op die Aarde gevind is. Die ouens met die dik brille krap nog kop oor hoekom dié bonkige knaap geen krater veroorsaak het nie. Een teorie is dat die meteoriet die Aarde se atmosfeer met ’n lae en platterige trajek binnegekom het, die grond getref en toe amper soos ’n klippie oor die water gehop het tot waar Jacobus Brits dit in 1920 op sy plaas Hobas ontdek het.
Hoe dit ook al sy, die meteoriet-impak sou nie die laaste gewelddadige botsing in die omgewing van Grootfontein en Tsumeb wees nie. Maar daar is ’n heel toevallige verband tussen dié ou grote uit die ruimte en een van die vroegste oorsake van konflik in die Driehoek van die Dood: koper. Die meteoriet bevat dalk ’n onbenullige klein hoeveelheid van dié metaal, maar die Otaviberge daar naby bevat veel, veel meer.
Ironies was die oudste bewoners van die streek, die San-mense wat deur heelparty Europese inkomelinge as byna net so primitief as die diere van die veld beskou is, eeue lank die alleenbewaarders van dié groot rykdom op die plek wat later as Tsumeb bekend sou staan.
Dis nie seker hoe hierdie Steentydperk-jagters aanvanklik die waarde van die groen ertsneerslae besef het nie. En dis natuurlik waar dat die San – of Boesmans, soos hulle meer algemeen bekend is – destyds nie die kuns geken het om erts te verwerk en metale te smee nie. Maar hulle het nie net die waarde van die koper besef nie, hulle was ook slim genoeg om die oorsprong daarvan geheim te hou en só die waarde daarvan as ruilmiddel te verhoog.
Die Ovambo’s, aan die ander kant, het geweet hoe om die erts uit die rots se greep los te maak en in versierings en gebruiksvoorwerpe om te tower – maar hulle het nie geweet waar die Boesmans dit gekry het nie. In sy boek Tsumeb, wat handel oor die geskiedenis van dié dorp en sy wêreldbekende neerslae koper en ander minerale, skets Georg Gebhard ’n romantiese prentjie van hoe die ruilhandel tussen die Boesmans en die Ovambo’s by die Otjikotomeer deur die eeue heen verloop het.
Dié meer, sowat 20 km noordwes van Tsumeb, is nog een van die eienaardighede van hierdie deel van die wêreld – ’n geologiese frats wat vanuit die lug soos ’n maankrater vol groen water lyk. Daar is geen oewer nie, net loodregte rotswande. In die digte bos kan ’n mens baie naby daaraan verbystap sonder om eens te weet dis daar.
Otjikoto se ietwat onheilspellende voorkoms het mites laat ontstaan: Dis bodemloos; dit word gevoed deur ’n reuse- ondergrondse rivier; waag dit in die water en jy sal vir ewig in die donker dieptes af gesuig word …
Volgens Gebhard se gedramatiseerde vertelling het die Ovambo’s, wat hoofsaaklik noord van die huidige Etosha-wildtuin gewoon het, ver suid na die meer gestap met vragte sout, tabak, glaskrale en metaalgereedskap om te ruil. Naby die meer het hulle eers gewag, want hulle het die Boesmans se gifpyle gevrees. “A cloud of smoke rises slowly over the Otjikoto Lake. That is the sign!”
Dan gaan die Ovambo’s nader aan die meer, waar die Boesmans hulle onder die bome inwag met hul eie kosbare aanbod van volstruiseiers, velle … en hopies groen-en-blou rotse. Kopererts.
Nadat daar geruil is, het die Ovambo’s die naaste miershope in primitiewe smeltoonde omskep en met houtskool, vervaardig van die