By die kaplyn, waar die ammunisie en diesel en rubber en olie binne-in die verwoeste Ratel steeds die vlamme gevoed het, het kaptein Jan Malan begin met die taak wat enige bevelvoerder vrees: om die name van die dooies en gewondes te rapporteer. Pompie het hulle die een ná die ander neergeskryf: nommer, rang, naam, eenheid …
Elke nou en dan wou sy weet of haar man en skoonseun veilig is, maar die antwoord het nie gekom nie. Net nog ’n nommer, rang, naam, eenheid, totdat daar vyf gesneuweldes op die vel papier voor haar was.
Naby die brandende Ratel het Jan hom gestaal en so kalm gesê as wat hy kon: “Pompie, en dis Daantjie en Hendrik en Jan Kaka …”
Sy was ’n ruk stil voordat sy hom in haar rustige stem geantwoord het. “Toemaar, Kaptein, ek het heeltyd geweet.” Toe, met agt name op haar voltooide lysie, het sy die ongevalleverslag aan 61 Meg se hoofkwartier deurgegee, insluitende die besonderhede van haar man en geliefde skoonseun en hul getroue spoorsnyer. Dit was eers toe die helikopter met die kapelaan aan boord buite die opstal land dat sy bereid was om haar radio’s te verlaat.
Buite by die wasgoeddraad het Olivia flou geword toe sy eindelik ook die nuus van haar pa en man se dood hoor.
Dit was die begin van die Winterspele van 1982, soos die inwoners van die Driehoek van die Dood – die plaasgemeenskappe om Tsumeb, Otavi en Grootfontein – met galgehumor na die jaarlikse SWAPO-infiltrasies vanuit Angola verwys het. Maar hierdie jaar sou dit anders wees. Die distrik Tsumeb sou die bloedigste klompie dae in sy lang geskiedenis van konflik beleef.
2 Die Van der Westhuizens van Koedoesvlei
Sy kon dit kleintyd nooit verduur om weg te wees van haar pa nie. Baie jare later sou sy glo dis omdat sy heimlik geweet het hy sou eendag veld toe gaan en nie weer terugkom nie. Trauma kap mos sy eie onthoupaaie oop.
Riana van der Westhuizen se obsessie om altyd te weet waar haar pa is, het begin toe sy van die terroriste-ding bewus geraak het. Sy was seker sowat vyf, ses jaar oud toe die bekende wêreld van Koedoesvlei stadig maar seker begin anders lyk het. Die stekelrige soom van die doringbos is teruggekap om plek te maak vir ’n hoë veiligheidsheining rondom die opstal. ’n Groot nommer is op die dak van die huis geverf sodat dit vanuit die weermag se kletterende groen naaldekokers as die Van der Westhuizens se plek uitgeken kon word. Mans in bruin uniforms het begin kom en gaan.
Die plaas was nie meer net ’n plek van tamatielande en beeste so wild soos koedoes nie.
Sy het gaandeweg begin besef al die veranderinge op die plaas het iets met gevaar te make – ’n vormlose, gesiglose bedreiging wat uit die omringende bos kon opdoem. En daar was die stories oor ’n nag lank voor haar geboorte toe daar skote geklap het naby haar ouers se huis in die Oshikango-distrik, verder noord en nader aan die Angolese grens.
Maar vir eers was als vir haar ’n speletjie en Daantjie en Pompie het geglimlag wanneer hul jongste van vier kinders “toeriste” in plaas van “terroriste” gesê het.
Met haar donker hare kortgeknip soos ’n helm, was Riana haar ma se ewebeeld, maar haar pa se kind. Die lenige Daantjie het kop en skouers bo die meeste mans uitgetroon en in Riana se jong lewe was hy groter as lewensgroot. Hy was reguit in sy voorkeure en afkeure, het die humor in als raakgesien en kon jou slegsê op ’n manier wat jou laat glimlag. Pompie was die ernstige een van die twee. Maar sy kon ’n skurwe grappie vertel as sy die dag lus gehad het – soms tot die verleentheid van haar kind – omdat die radiowerk haar deel van ’n manswêreld gemaak het.
Daantjie en Pompie was ’n hegte eenheid, al het hulle uiteenlopende persoonlikhede gehad. Hulle het ontmoet en getrou in Grootfontein, waar Daantjie in die lugmag was. Toe hy die lugmag verlaat het vir ’n pos by SWANLA – die agentskap wat arbeiders gewerf het vir onder meer die diamantmyne in die suide van Suidwes – het sy werk vereis dat hy die noorde van die land deurkruis, van die Kaokoveld in die weste tot by Ovamboland in die middel en die Caprivi in die ooste. Hy is ook verskeie kere na afgeleë plekke verplaas, maar altyd het Pompie hom getrou bygestaan en ook die administratiewe sy van die werk vir SWANLA behartig. (Pompie het haar bynaam al op skool gekry. Haar ouboet is deur die ander kinders “Stompie” genoem, omdat hy kort was en toe word sy “Stompie se sussie, Pompie”.)
Daantjie het gevorder tot SWANLA se interne inspekteur en ouditeur vir die ganse noordelike streek voordat hy teen 1967 blykbaar moeg geraak het om soveel te reis. Hul keuse vir ’n voetholte was Tsumeb, die welvarendste dorp in die noorde. Dáár het die twee saam ’n supermark bestuur.
Riana was die spreekwoordelike laatlam. Die oudste was Retha, in wie se kindergemoed die skietery daardie nag by haar ouerhuis naby Oshikango ’n durende angs gelaat het. Retha was ’n goeie sestien jaar ouer as Riana en het as jong bruid reeds die noorde van Suidwes met sy sluimerende terreurgevaar verlaat. Die tweede oudste was Olivia, sowat dertien jaar ouer as Riana, en dan boet Danie, ’n stuk of sewe jaar ouer as sy.
Dit was vroeg in die 1970’s toe Daantjie besluit het hy is moeg vir die lewe van ’n salaristrekker en die plaas gekoop het, daar in die hoek gesny deur die paaie na Tsintsabis en Oshivelo. Die nuwe begin was nie maklik nie. Die beeste was wild en die veld ru. Die lang dae van bloedsweet om die beeskampe se draadheinings hoër en sterker te maak het hul spore op Daantjie se hande gelaat.
En dan was daar die berg skuld wat hy moes aangaan om die grond en beeste te koop, die draad wat gespan moes word. Daantjie se uiterlike rustigheid en humorsin het gewoonlik enige innerlike spanning oor die skuld en ’n bestaan sonder salaris verbloem. Maar soms het dit tog tot uitbarsting gekom, soos die slag toe hy hom vir Pompie vererg het omdat sy ’n stofsuier op skuld gekoop het.
Die twee van hulle het nooit op mekaar geskree wanneer hulle baklei het nie. Hulle het gepráát. Dan het Daantjie by die tafel in die middel van die kombuisvloer gesit en met die lepel in die suikerpot gekarring terwyl Pompie om en om die tafel loop. En soms het Pompie haar tas gepak en ook in die motor geklim wanneer dit tyd was om die twee jongste kinders terug te neem na die koshuis op Tsumeb, vasbeslote om by haar suster op dié kopermyndorp te gaan bly. Maar sy is altyd weer saam met Daantjie terug plaas toe nadat die kinders afgelaai is.
Daantjie was ’n gebore dorpsjapie van Kuruman in die Republiek, soos Suidwes se Afrikaners na Suid-Afrika verwys het. Maar sy skoonseun Hendrik Potgieter was ’n plaaskind van Boesmanland, so taai soos die doringbos in die Tsumeb-omgewing waar hy grootgeword het. Hy was ’n sterke derduiwel, met die oë en snor van ’n fotoboekieheld, wat onder die frangipaniboom op die werf ’n lang sny in sy eie voet met ’n naald en vislyn toegewerk het. Olivia met haar sterk wil het geluister as Hendrik die dag sy stem dik maak.
Vir Daantjie was hy soos ’n eie seun, altyd gereed om met raad en daad te help. Hulle kon lank oor die telefoon gesels oor die boerdery en ander dinge, al was Hendrik en Olivia se huis net ’n paar kilometer weg op die buurplaas, Rentia. En die twee mans sou ’n ander, sterker band ontwikkel – die soort wat in die hitte van die stryd gesmee word. Hulle sou saam die geweer opneem om hul gesinne en hul bure te beskerm wanneer die guerrillavegters van PLAN – die People’s Liberation Army of Namibia, SWAPO se militêre vleuel – honderde kilometers ver geloop het om ’n bajonet in die ribbes van die boeregemeenskap te kom druk.
Die boere van die Tsumeb-omgewing was ’n hegte gemeenskap en kuiers met vriende en familie was daar baie in Koedoesvlei se kombuis, of tydens die oondwarm somerdae in die ronde sementdam net buite die huis. Die dam is binne ’n week deur Daantjie en Hendrik gebou. Háár swembad, het die jonge Riana aan almal verkondig.
Gedurende daardie luilekker dae van familiekuiers was Riana nog salig onbewus van die storm wat uit die noorde sou kom. Vir eers was daar tyd om saans die dubbelbedmatras uit die kamer tot in die sitkamer te sleep, sodat almal ingeryg kon lê en kyk na ’n video wat op Tsumeb gehuur is. Op sulke aande het Pompie brood gebak en die reuk daarvan het die huis gevul.
Vandag