Die rit was ’n wakkerdroom van wiegende, swetende lywe en dobberende koppe. Ons is aan die oostekant van die Etosha-wildreservaat verby en nie baie verder nie het ons skielik links gedraai van die teer af, met ’n grondpad langs en deur ’n hek bewaak deur soldate. Daar was glimpe van wagtorings en bruin tente onder die bome en rye bonkige Ratel-vegvoertuie onder afdakke. Bevele is geskree en soldaatsakke is van die vragmotors afgegooi en troepe het afgespring en ’n wolk spierwit sand so fyn soos Johnson se babapoeier opgeskop wat op alles neergesif en dit moeilik gemaak het om te sien.
Ons was in Omuthiya, die operasionele basis van 61 Gemeganiseerde Bataljongroep, alombekend as 61 Meg. Tuiste van die Suid-Afrikaanse Weermag se belangrikste konvensionele ystervuis, geroem om sy aandeel aan talle operasies in Angola.
Dít sou die volgende nege maande my tuiste wees, weg van die stadsliggies en gerief van lugverkoelde winkelsentrums en kuierplekke en die reuk van parfuum en die sagte rondings van jong meisies in kleurvolle rokke. ’n Plek oorheers deur die hoekige, harde lyne van wapens en pantserstaal en die growwe tekstuur van seil, ’n afgeslote wêreld skynbaar gestroop van alle kleur behalwe die bruin van uniforms en tente en militêre voertuie en die groen van die bos. Waar die reuk van geweerolie en diesel en stof aan alles kleef.
Ek het daardie eerste dag op pad na die basis nie eens geweet ek is naby ’n dorpie met die naam Tsumeb verby nie.
As jong dienspligtiges was alles wat ons gedoen het – die nimmereindigende gevegsopleiding en gesprekke saans in die donker tente – gerig op die dag wat ons in Ratels deur die Angolese bos sou breek om die vyand in hul vestings aan te val. Noord, altyd verder noord, was die oorlog in ons koppe.
Maar daar was ’n ander oorlog aan die gang, veel nader aan ons as die een in Angola. Dit was die oorlog van die plaasboere en dorpenaars van Suidwes se sogenaamde Driehoek van die Dood, waar gewone burgerlikes gereeld moes veg om hul huise en gesinne te verdedig teen SWAPO-guerrillas wat die streek binnegesypel het om dood en verskrikking te saai.
In hierdie oorlog was die helde nie net die dienspligtiges en staandemaglede uit Suid-Afrika nie. Soms was hulle plaaslike kommandovrywilligers, manne en vroue soos tannie Pompie van der Westhuizen en haar man, Daantjie, hul skoonseun Hendrik Potgieter, en hul Boesman-plaaswerkers soos Jan Kaka. Boere soos oom Lukas Nel en Dave Keyser en Reinhard Friederich, om maar ’n net paar te noem, moes tydens die SWAPO-infiltrasies hul gewone dagtake los om jagters van mense te word.
Hierdie boek is ’n nederige poging om hul storie te vertel. Dis ook die verhaal van die besonderse band tussen hierdie geharde Suidwesters en die Suid-Afrikaanse soldate van 61 Meg wat saam met hulle gelag en geveg en gesterf en gerou het.
En dis die verhaal van hul tuiste, die kopermyndorp en landbousentrum Tsumeb, wat deur die eeue heen so dikwels op die rand van ’n konflik geweifel het en soms met bloedige gevolge daarby ingesleep is: Ovambo teen San; Ovambo teen Duitser; Suid-Afrikaner teen Duitser … en eindelik ook die Bosoorlog.
1 Winterspele 1982
Pompie van der Westhuizen was gewoond aan oorlog in haar ore.
Op die oog af was daar niks besonders aan dié boervrou van die plaas Koedoesvlei nie. Sy was ’n groot mens, so onopgesmuk en gestroop van tierlantyntjies soos die doringveld daar in die noordooste van Suidwes. Haar vormlose rokke het soos geblomde tente aan haar lyf gehang en haar donker haredos het selde die bederf van ’n haarkapster se vingers beleef.
Soos boervroue oral het sy baie tyd in die kombuis deurgebring. Maar haar hande was nie besig om deeg te knie vir ’n baksel vars beskuit of om wors te stop nie. Pompie was besig om ’n oorlog te baklei en haar plaaskombuis, sowat 80 km noordwes van die dorpie Tsumeb en naby Tsintsabis, was haar loopgraaf.
Wanneer die opkomende son die doringbos en makelanipalms van Boesmanland met onverwagse geweld rooi geverf het, het sy agter die militêre radio’s ingeskuif wat tussen die potte en panne en ander kombuisgoed staangemaak was. Sy het een van die dag se vele sigarette opgesteek en dan die oorfone opgesit waardeur sy na ’n wêreld van brullende dieselenjins en stof en geweerskote en landmyne en bloed ingesuig is.
Pompie van der Westhuizen se rustige stem was bekend en bemind onder die manne wat die Bosoorlog baklei het, of hulle nou in die noorde van Suidwes of in die suide van Angola was. Haar naam was Rina, maar vir almal was sy doodeenvoudig “tannie Pompie”. Hulle het hoog en laag gesweer niemand kon met ’n radio toor soos sý nie. As die weermag se eie seiners nie radioverbindings kon kry nie, was dit baiekeer háár stem wat na jou toe uitgereik het. As jy verdwaal het in die bos of in ’n skietgeveg nie jou makkers kon roep nie, het Pompie jou gehoor en gehelp.
Die oggend van 15 April 1982 was Pompie soos altyd vroeg op haar pos. Die werf was bedrywiger as gewoonlik. Olivia, Pompie se aantreklike dogter met die blonde krulhare, het met haar twee jong kinders van haar eie plaas in die kontrei na Koedoesvlei gekom. Twee jong dienspligtiges het die huismense oral op die werf agtervolg of net rondgesit of -gestaan.
Net die mans was nie daar nie. Daantjie, die baas van Koedoesvlei, en Olivia se man, Hendrik Potgieter, is na die Bravo-kaplyn net noord van Tsintsabis, waar die voetspore van ’n groep SWAPO-terroriste – lede van die South West Africa People’s Organisation – gewaar is. Saam met hulle was Daantjie se getroue plaaswerker en legendariese spoorsnyer, Jan “Kaka” Kouswab. Die drie mans en nog twee Boesman-spoorsnyers, almal van Tsumeb se kommando, het hulle by ’n peloton soldate van 61 Meg onder bevel van kaptein Jan Malan aangesluit vir die soekoperasie.
Die mense van Koedoesvlei was al goed bekend met die roetine van die SWAPO-infiltrasies. Daar was meer mense op die werf as gewoonlik, want die plaaswerkers en hul gesinne het ook binne die veiligheidsomheining om die plaashuis saamgetrek. Die vroue se gewere was altyd naby, maar dít was ook nie vreemd nie.
In die kombuis het Pompie se vingers die radioknoppies liefderyk gedraai en gestreel terwyl sy deur die frekwensies swerf, haar ore gespits vir taal of tyding van die jag, oorgehaal om enige opdragte of versoeke tussen eenhede te herlei of voorvalle aan te meld. Sulke tye het die huismense suutjies in die beknopte ruimte tussen die groot staaltafel in die middel van die kombuis en Pompie se radiopos teen die muur verbygeskuifel, anders het hulle onder haar tong deurgeloop.
Net noord van die Bravo-kaplyn het Jan Kaka op die gepantserde neus van die Ratel gesit, sy oë stip op die stewelspore in die sand terwyl die vegvoertuig ’n pad deur die bos breek. Die Boesman se geoefende veldoog het hom vertel die spoor was minstens twaalf uur oud; die vyand was ver voor hulle … Maar skielik het sy oë wyd gerek.
Dis mos ’n mens daar onder die bos … En saam met die brandpyn van die AK47-koeëls in sy borskas het die besef gekom hy is geflous; die vyand is hiér. Nog voor die sand sy laaste lewensbloed kon opsuig, het die vuurpyle en geweergranate deur die Ratel begin skeur waarin Daantjie en Hendrik, hul oorblywende spoorsnyers en die 61 Meg-troepies was.
Net Pompie se liggaamshouding – die manier waarop sy al hoe verder vorentoe geleun het asof sy met haar groot lyf in die radio wil inkruip – het die ander huismense gewaarsku iets is aan die gebeur êrens in daardie wêreld waarheen sy alleen gaan. Sy het pas daardie woorde gehoor wat telkens die hele operasionele gebied tot stilstand ruk, asof die bos self asem ophou: “Kontak, kontak!” En soos so dikwels tevore was dit Pompie wat in haar bekende, rustige radiostem geantwoord het met ’n eenvoudige: “Kan ek iets vir jou deurgee, Kaptein?”
Jan Malan was net ’n paar honderd meter weg toe die verskriklike ontploffings en bap-bap-bap van die AK’s sy hart laat tamboer het. Waar hy geweet het Daantjie-hulle se Ratel moes wees, het ’n swart rookwolk bo die digte bos gehang. Hy het oor sy voertuigradio na hulle geroep en geroep, maar niemand het geantwoord nie.
Deur die res van die bloed en chaos van daardie hinderlaag, die lang drama van helikopters wat ontbied is, die opvolg-skietgeveg met van die