Die volgende oggend stap Gerhardus met ’n sambok en ’n osriem oor na waar Karel Pieterse voor sy vuur sit en kyk hoe die kaffer koffie maak. Hulle is albei groot mans. Maar Gerhardus kry in die stoeiery die oorhand. Uiteindelik wen hy. Hy maak Karel met die osriem aan die wiel van sy eie wa vas. En toe kom hy hom met die sambok by terwyl Karel se vrou en kinders toekyk.
Dit het jare gelede gebeur. Maar niemand het dit vergeet nie. En nou, in die Kalahari, wanneer Gerhardus ons na ’n diens oproep, is dit opvallend dat nie ’n enkele man wegbly nie.
Net buite Malopolole is daar ’n modderige stroom wat ’n gedeelte van die jaar droog is en die res van die jaar ’n voet of so brakwater het. Ons is gelukkig om daar te wees juis toe dit water het. Vroeg die volgende oggend maak ons die waterdromme vol wat ons op ons waens gelaai het toe ons uit die Marico weg is. Ons trek die woestyn in en weet nie waar ons weer water sal kry nie. Selfs die Bakwena-kaffers kan ons nie vir seker sê nie.
“Die Groot Dorslandtrek,” roep Koos Steyn uit toe ons regmaak om aan te beweeg. “Ten minste sal ons nie so sleg vaar soos die Dorslandtrekkers nie. Ons sal minder vee verloor as hulle, want ons het minder vee om te verloor. En aangesien ons net vyf families is, sal nie meer as ’n dosyn of so van ons van dors omkom nie.”
Ek het gedink Koos tart die noodlot deur met die Dorslandtrek te spot, en ek dink die ander het dieselfde gevoel. Ons trek regdeur die dag, en dis heelpad woestyn. Teen sononder het ons steeds nie ’n teken van water teengekom nie. Teen skemer sê Abraham Ferreira dit sal dalk beter wees as ons teruggaan Malopolole toe en probeer uitvind presies wat die beste manier is om deur die Kalahari te trek. Maar die res sê dis onnodig om so iets te doen, want ons sal ongetwyfeld die volgende dag op water afkom. En, in elk geval, ons is Doppers en as ons eers ’n koers ingeslaan het, draai ons nie terug nie. Maar nadat ons die vee laat suip het, is daar nie baie water in ons dromme oor nie.
Teen die middel van die volgende dag is al ons water op buiten ’n bietjie wat ons vir die kinders uithou. Maar steeds druk ons deur. Noudat ons so ver getrek het, is ons bang om terug te draai, oor die lang pad sonder water terug na Malopolole. Saans is ons baie angstig. Ons kniel almal op die sand en bid. Gerhardus Grobbelaar se stem klink diep en opreg wanneer hy God smeek om ons genadig te wees, veral vir die kleingoed se onthalwe. Hy noem Jemima by die naam. Die Engelsman kniel langs my, en ek let op dat hy bewe toe Gerhardus Koos Steyn se kind noem.
Dis ’n maanligaand. Oral om ons strek die woestyn. Ons waens lyk baie klein en verlate; iets aan hulle lyk selfs droewig. Die vroue en kinders slaan hulle arms om mekaar en sit lank en huil. Ons kaffers staan ’n ent weg en kyk na ons. My vrou, Sannie, sit haar hand in myne, en ek dink aan die konsentrasiekamp. Arme vrou, sy het soveel gely. En ek weet sy dink aan dieselfde ding as ek: dat dit op die ou end dalk beter is dat ons kinders al destyds dood is.
Ons trek so diep in die woestyn in dat ons vir mekaar begin sê ons moet naby die einde wees. Hoewel ons weet dat Duitswes ver is, en dat, soos óns trek, ons kwalik verder as die begin van die Kalahari kan wees, probeer ons nietemin vir mekaar lieg oor hoe naby die water waarskynlik is. Maar natuurlik vertel ons net vir mekaar daardie leuens. Elkeen weet in sy eie hart wat die waarheid is. Later hou ons selfs op om vir mekaar te lieg oor hoe goed ons kanse is om lewend anderkant uit te kom. Jy sal verstaan hoe sleg dit gegaan het as jy weet dat ons nie meer probeer het om ons situasie vir die vroue en kinders weg te steek nie. Party van hulle het hardop gehuil. Maar teen daardie tyd maak dit geen verskil nie. Niemand probeer die huilende vroue en kinders troos nie. Ons weet dat die trane vergeefs is, en tog, op ’n manier voel ons dat die vroue se troostelose gehuil nie meer vergeefs as die mans se moed is nie. Ná ’n tyd hou die gehuil in ons kamp op. Party van die vroue wat die ontberings van die daaropvolgende dae oorleef en veilig in die Transvaal aangekom het, het daarna nooit weer gehuil nie. Dit was asof die dinge wat hulle gesien het hulle hard gemaak het. In hierdie opsig het hulle soos mans geword. Ek dink dis die droewigste ding wat ooit op hierdie aarde kan gebeur, as vroue groot lyding deurmaak wat hulle soos mans laat word.
Daardie nag slaap ons kwalik. Vroeg die volgende oggend vertrek die mans om na water te gaan soek. ’n Uur ná sonop kom Ferreira terug en deel ons mee dat hulle ’n modderpoel ’n paar myl verder gekry het. Ons gaan almal soontoe, maar daar is nie baie water nie. Nietemin kry ons ’n bietjie in, en dit laat ons beter voel. Dis eers toe dit tyd word om die vee na die moddergat toe aan te jaag dat ons ontdek dat ons kaffers in die nag gedros het. Hulle het weggesluip ná ons gaan slaap het. Party van die swakker vee kan nie opstaan om na die poel te loop nie. Ons laat hulle dus agter. Party word doodgetrap en ander verstik in die modder, en ons moet hulle uitsleep sodat die ander vee by die gat kan uitkom. Dis hartverskeurend.
Net voor ons daar weg is, sterf een van Ferreira se dogters. Ons grawe ’n vlak gat in die sand en begrawe haar.
Dis toe dat ons besluit om terug te trek.
Ná sy dogter se dood gaan Abraham Ferreira na Gerhardus toe en sê hom dat, as ons vroeër sy voorstel aanvaar het om om te draai, sy dogter nog sou geleef het.
“Jou dogter is nou dood, Abraham,” sê Gerhardus. “Dit help nie ons praat verder oor haar nie. Ons moet almal eendag sterwe. Ek het vroeër geweier om terug te draai. Nou het ek besluit om terug te draai.”
Abraham Ferreira kyk Gerhardus reg in die oë en lag. Ek sal altyd die klank van daardie lag in die woestyn onthou. In Abraham se stem is daar die skorheid van sand en dors. Sy stem is gebroke deur wat die woestyn aan hom gedoen het; sy gesig is vol skerp lyne en sy lippe is swarterig. Maar niks omtrent sy voorkoms verraai iets van sy smart oor sy dogter se dood nie.
“Jou dogter lewe nog, oom Gerhardus,” sê Abraham Ferreira, en wys na die wa waar Gerhardus se vrou lê, baie verswak, en ook die kind aan wie sy ’n paar maande gelede die lewe geskenk het. “Ja, sy lewe nog … tot dusver.”
Ferreira stap laggend weg, en’n rukkie later hoor ons hoe hy met krakende stem vir sy vrou vertel van die grap wat hy gemaak het.
Sonder om iets te sê, staan Gerhardus Grobbelaar en kyk hoe die ander man wegstap. Tot dusver het ons Gerhardus deur alles heen gevolg, en ons het groot vertroue in hom gehad. Maar noudat ons besluit het om terug te trek, het ons ons geloof in hom verloor. En ons het dit eensklaps verloor. Ons besef dat die beste ding sal wees om terug te trek, en dat om voort te gaan sal beteken dat ons almal in die Kalahari sal sterf. En tog, as Gerhardus gesê het ons moes voortgaan, sou ons dit gedoen het. Ons sou saam met hom deurgedruk het tot aan die einde. Maar noudat hy so te sê erken het dat die woestyn hom geknak het, het ons geen geloof meer in Gerhardus nie. Dit is waarom ek sê dat Paul Kruger ’n groter man as Gerhardus was. Want Paul Kruger was die soort man wat ons steeds verafgood het, al het hy besluit om die stryd gewonne te gee. As dit Paul Kruger was wat ons aangesê het om terug te draai, sou ons met moed in ons harte omgedraai het. Ons sou presies dieselfde liefde jeens ons leier gekoester het, selfs al het ons geweet dat hy verslaan was. Maar van die oomblik wat Gerhardus sê ons moet terugdraai, weet ons almal dat hy nie meer ons leier is nie. Gerhardus weet dit ook.
Ons weet wat tussen ons en Malopolole lê en daar is groot twyfel in ons harte terwyl ons ons waens omdraai. Ons trekdiere is baie swak, en ons moet almal inspan wat kan loop. Ons het nie genoeg jukke nie, en daarom sny ons gate in pale wat ons van die enkele bome kap en aan die trekkettings vasmaak. Aangesien ons ook nie skeie het nie, moet ons die nekke van die osse met stroppe direk aan die jukke vasmaak, en heelparty van die osse word doodgewurg.
Toe kom ons agter dat Koos Steyn van sy kop af is. Want hy weier om terug te draai.