Dit was slegte tye. Daar was droogte en ons kon nie mielies saai nie. Die damme het opgedroog en net laas jaar se gras was oor op die veld. Twee weke aaneen moes ons water uit ’n boorgat pomp. Toe kom die reën en ’n tyd lank is dinge beter.
Nou en dan sien ek vir Webber. Uit wat ek van hom hoor, klink dit asof hy hard werk. Maar uiteraard kan geen Rooinek uit boerdery ’n bestaan maak nie, tensy hulle elke maand vir hom geld uit Engeland stuur. En ons het gehoor dat Webber amper al sy geld gebruik het om vir die plaas te betaal. Hy is altyd besig om in daardie groen boeke te lees wat hy moet doen. Gelukkig is daardie boeke in Engels geskryf en kan die Boere dit nie lees nie. Anders sou nóg meer boere elke jaar ten gronde gegaan het. As sy beeste hartwater het of sy skape bloutong, of daar is snywurms of stronkboorders in sy mielies, slaan Webber dit in sy boeke na. As die kaffers sy skape gesteel het, sou hy dit ook seker nageslaan het.
Tog help Koos Steyn Webber heelwat en leer hom ’n paar dinge, sodat dit nie so sleg met hom gaan soos dit sou as hy hom deur al die leuens in daardie groen boeke laat lei het nie. Webber en Koos Steyn raak goed bevriend. Koos Steyn se vrou het ’n baba gehad ’n paar weke voor Webber opgedaag het. Dis hulle eerste kind ná ’n huwelik van sewe jaar, en hulle is baie trots. Dis ’n dogtertjie. Koos Steyn sê hy sou veel eerder ’n seun wou hê, maar dis nietemin beter as niks. Reg van die begin af is Webber verknog aan daardie kind, wat Jemima gedoop is, na haar ma. Dikwels, wanneer ek by Koos Steyn se huis verbygaan, sien ek die Engelsman op die voorstoep sit met die kind op sy skoot.
Intussen is die ander boere in die omtrek omgekrap oor Koos Steyn se vriendskap met die Rooinek. Hulle sê Koos is ’n hensopper en ’n landsverraaier. Hy is eie met ’n man wat gehelp het om die ondergang van die Afrikanervolk te bewerkstellig. Nietemin, dit was nie regverdig om Koos ’n hensopper te noem nie. Koos het in die Graaff-Reinet-distrik gewoon toe die oorlog uitbreek, dus was hy ’n Kaapse Boer en hy het nie nodig gehad om te veg nie. Nogtans het hy by ’n Vrystaatse kommando aangesluit en gebly tot vrede verklaar is, en as die Engelse hom op enige stadium gevange geneem het, sou hulle hom as ’n rebel geskiet het, soos hulle met Scheepers en vele ander gemaak het.
Gerhardus Grobbelaar praat eenmaal hieroor toe ons in Willem Odendaal se poskantoor sit.
“Wat jy doen, is verkeerd,” sê Gerhardus. “Boer en Engelsman was al voor Slagtersnek vyande. Ons het hierdie oorlog verloor, maar eendag gaan ons wen. Ons is dit aan ons kleinkinders verskuldig om teen die Rooinekke op te staan. Moenie die konsentrasiekampe vergeet nie.”
Vir my steek daar waarheid in wat Gerhardus sê.
“Maar die Engelse is nou eenmaal hier en ons moet met hulle saamleef,” antwoord Koos. “As ons mekaar eers beter leer ken, sal dit dalk nie meer nodig wees om te veg nie. Hierdie Engelsman, Webber, praat al goed Afrikaans, en wie weet, eendag kan hy dalk amper een van ons wees. Die enigste ding wat ek nie kan kleinkry nie, is dat hy elke oggend bad. Maar as hy daarmee ophou en nie meer sy tande borsel nie, sal jy hom skaars van ’n Boer kan onderskei.”
Hoewel hy ’n grap daarvan maak, voel ek daar is ook waarheid in wat Koos Steyn sê.
Toe, die jaar ná die droogte, breek miltsiekte uit. Dit lyk of die siekte in die gras op die veld is en in die water in die damme, en selfs in die lug wat die vee inasem. Ek kom oral op dooie koeie en osse af. Ons is almal moedeloos. Amper almal in hierdie deel van die Marico het begin boer met wat die regering ons uitbetaal het. Noudat die vee gevrek het, het ons niks oor nie. Eers het die droogte ons teruggeslaan na waar ons begin het. Nou, met die miltsiekte, kan ons niks doen nie. Ons kan nie eers mielies saai nie, want teen die tempo waarteen die vee vrek, sal ons binnekort geen osse oorhê om die ploeg te trek nie. Mense begin praat oor alles verkoop en op die goudmyne werk soek. Ons stuur ’n petisie aan die regering, maar dit help niks.
Dit is toe dat iemand die idee kry om te trek. Binne ’n paar dae praat ons oor niks anders nie. Die vraag is waarheen ons kan trek. Hulle sal ons nie in Rhodesië toelaat nie, uit vrees dat ons die miltsiekte daar ook kan versprei. En dis nutteloos om na enige ander deel van die Transvaal te trek. Iemand noem Duitswes-Afrika. Nie een van ons was al ooit daar nie, en ek reken dis waarom ons op die ou end besluit om soontoe te gaan.
“Die Engelse plaag is oral in Suid-Afrika,” sê Gerhardus Grobbelaar. “As ons hier bly, gaan ons net vrek. Ons moet iewers heen waar die Engelsman se vlag nie wapper nie.”
Binne ’n week is alles gereël. Ons gaan oor die Kalahari tot in Duitse gebied trek. Ons laai al ons besittings op. Ons jaag die vee vooruit en kom met ons waens agterna. Daar is vyf families: die Steyns, die Grobbelaars, die Odendaals, die Ferreiras en ek en Sannie. Webber kom ook saam. Ek glo nie dis omdat hy angstig is om weg te kom nie, maar eerder omdat hy en Koos Steyn baie geheg aan mekaar geraak het en die Engelsman nie alleen wil agterbly nie.
Die jongste persoon in ons trek is Koos Steyn se dogter, Jemima, wat toe om en by agtien maande oud is. En omdat sy nog net ’n baba is, kruip sy in almal se harte in.
Webber verkoop sy wa en trek saam met Koos.
Toe ons aan die einde van die eerste dag ’n paar myl binne die grens van die Betsjoeanalandse protektoraat uitspan, is ons bly om die Transvaal agter te laat, waar ons soveel ongeluk beleef het. Natuurlik is die protektoraat ook Britse gebied, maar ons voel nogtans gelukkiger daar as in ons eie land. Ons sien Webber nou elke dag, en hoewel hy ’n vreemdeling met vreemde gebruike is en ’n Uitlander sal bly tot die dag van sy dood, verkwalik ons hom tog minder as vroeër dat hy ’n Rooinek is.
Die eerste Sondag kom ons by Malopolole aan. Tydens die eerste deel van ons trek was die wêreld nog bosveld. Die doringbome was dieselfde as dié in die Marico, behalwe dat hulle al hoe minder geraak het hoe dieper ons die Kalahari in getrek het. Die grond het ook meer sanderig geraak, totdat dit oral woestyn was nog voor ons Malopolole bereik het. Maar heelpad was daar steeds hier en daar ’n doringboom. Daardie Sondag hou ons ’n kerkdiens. Gerhardus Grobbelaar lees ’n hoofstuk uit die Bybel voor en bid. Ons sing ’n paar psalms en daarna bid Gerhardus weer. Ek sal altyd daardie Sondag onthou, hoe ons op die grond langs een van die waens gesit en luister het na Gerhardus. Dit was die laaste Sondag wat ons almal saam was.
Die Engelsman het langs Koos Steyn gesit en die kleine Jemima het voor hom gelê. Sy het met Webber se vingers gespeel en hulle probeer byt. Dit was snaaks om haar dop te hou. Webber het ’n hele paar keer afgekyk en vir haar geglimlag. Ek het gedink dat, hoewel Webber nie een van ons was nie, Jemima dit glad nie geweet het nie. Miskien is ’n kind wyser as ons wat so iets betref. Vir haar het dit geen verskil gemaak dat die man wie se vingers sy probeer byt in ’n ander land gebore is en ’n ander taal as sy praat nie.
Daar is baie dinge wat ek onthou van daardie trek die Kalahari in. Maar een ding wat nou vir my vreemd lyk, is hoe ons, reg van die eerste dag af, Gerhardus Grobbelaar as ons leier aanvaar het. Wat ook al hy gesê het, het ons gedoen sonder om veel daaroor te praat. Ons het almal gevoel dit was reg, bloot omdat Gerhardus dit wou doen. Dit was ’n vreemde ding omtrent ons trek. Dit was nie net dat ons geweet het Gerhardus dra die Here in sy hart nie – want dít het ons geweet – maar eerder dat ons in Gerhardus sowel as in God geglo het. Ek dink, selfs al was Gerhardus Grobbelaar ’n goddelose man, sou ons hom steeds op dieselfde wyse gevolg het. Want as jy in die woestyn is en daar is geen water nie en die pad terug is lank, dan voel jy dis beter om ’n sterk man by jou te hê wat nie dikwels die Boek lees nie, as ’n goeie, godsdienstige man wat nie seker is hoe ver om elke dag te trek en waar om uit te span nie.
Maar Gerhardus Grobbelaar wás ’n man van God. Terselfdertyd was daar iets aan hom wat jou laat voel het jy kan net slaag as jy doen wat hy voorstel. Ek het net een ander man geken wat mense so maklik kon laat doen wat hy wou hê. En dit was Paul Kruger. Hy was baie soos Gerhardus Grobbelaar, behalwe dat Gerhardus Grobbelaar minder skoorsoekerig was. Maar van die twee was Paul Kruger die groter man.
Ek kan net een keer onthou wat Gerhardus sy humeur verloor het. En dit was met die Nagmaal by Elandsberg. Dit was ’n Sondag en ons het langs die Krokodilrivier kamp opgeslaan. Gerhardus gaan die oggend van wa tot wa en vra dat ons oorkom na waar sy wa staan. Die Here was goed vir ons