Ek en Hannes skiet omtrent gelyktydig. Een van die offisiere val van sy perd af. Hy tref die grond met sy skouers en rol twee keer om, en jaag ’n wolk rooi stof op terwyl hy rol. En toe doen die ander offisier ’n vreemde ding. Hy trek sy perd in en klim af. Hy gee ’n kyk in ons rigting. Toe lei hy sy perd na waar die ander man op die grond krul en rondrol. Dit vat hom ’n rukkie om die man op sy perd te tel, want dis nie maklik om ’n man wat hulpeloos is op te tel nie. Deur alles bly hy koel en kalm, asof hy glad nie bekommerd is oor die feit dat die twee mans wat sy vriend geskiet het net ’n paar treë weg lê nie. Hy kry dit op ’n manier reg om die gewonde man oor die saal te laat lê en stap langs die perd aan. Ná ’n paar jaarts stop hy en dit lyk asof hy iets onthou. Hy draai om en wuif na waar hy meen ons skuil, asof hy ons uitdaag om te skiet. Die hele tyd lê ek net en kyk na hom, verstom deur sy ongeërgdheid.
Maar toe hy met sy hand wuif, druk ek nog ’n koeël in die slot van my martini en korrel. Op daardie afstand kan ek nie mis nie. Ek lê baie versigtig aan en is op die punt om die sneller te trek, toe Hannes sy hand op die loop sit en my geweer boontoe stoot.
“Moenie skiet nie, oom Schalk,” sê hy. “Dis ’n dapper man daardie.”
Ek kyk verbaas na Hannes. Sy gesig is spierwit. Ek sê niks, en laat my geweer sak tot op die gras, maar ek kan nie verstaan wat oor my neef gekom het nie. Dit was nie net die Engelsman wat vreemd was nie, Hannes was net so vreemd. Dis pure bog om ’n man nie te skiet nie net omdat hy dapper is. As hy ’n dapper man is en hy veg aan die verkeerde kant, is daar des te meer rede om hom te skiet.
Ek en my susterskind Hannes was nog ’n paar maande daarna saam. Toe, eendag in ’n skermutseling naby die Vaalrivier, word Hannes en ’n paar dosyn burgers afgesny van die kommando en moet oorgee. Dit was die laaste keer wat ek hom gesien het. Ek het later gehoor dat, nadat hy gevange geneem is, die Engelse Hannes deursoek het en dum-dum-koeëls in sy besit gekry het. Hulle het hom daaroor doodgeskiet. Ek was baie hartseer toe ek van Hannes se dood hoor. Hy was altyd opgewek en vol lewe. Dalk was Hannes reg toe hy gesê het die liewe Vader gee nie om oor ’n klein dwaasheid soos dum-dum-koeëls nie. Maar die fout wat hy gemaak het, was om te vergeet dat die Engelse wel omgee.
Ek was in die veld tot vrede verklaar is. Toe het ons ons wapens neergelê en huis toe gegaan. Ek het my plaas uitgeken aan die klipgat onderkant die koppie waar ek leiklip vir die dorsvloer uitgegrawe het. Dit was omtrent al wat oor was van hoe ek dit agtergelaat het. Die res was weg. My huis was afgebrand. My landerye verwoes. My beeste en skape geslag. Selfs die klippe wat ek opgestapel het vir die krale was omgestoot. My vrou het uit die konsentrasiekamp gekom en ons het saam gaan kyk na ons ou plaas. My vrou het konsentrasiekamp toe gegaan met ons twee kinders, maar sy het alleen daar uitgekom. En toe ek haar weer sien en merk hoe sy verander het, het ek besef dat ek, wat deur al die vegtery is, nie die Boereoorlog gesien het nie.
Nie ek óf Sannie het die moed gehad om weer op dieselfde plek te gaan boer nie. Dit sou anders wees sonder die kinders wat om die huis speel en kattekwaad aanvang. Die regering het ons ’n bietjie geld uitbetaal vir ons verliese. Ek het toe ’n wa en osse gekoop en die Vrystaat verlaat, wat nie meer die Vrystaat was nie. Dit was nou die Oranjerivier-kolonie.
Ons het deur die Transvaal getrek tot in die noordelike deel van die Marico-bosveld. Jare gelede, as ’n seun, het ek saam met my ouers deur dieselfde kontrei getrek. Toe ek nou teruggaan, het ek gevoel dit is steeds ’n goeie landstreek. Anderkant die Dwarsberg, naby Derdepoort, het ons ’n Goewermentsplaas gekry. Daarna het ander boere ook soontoe getrek. Een of twee van hulle was ook van die Vrystaat, en ek het hulle geken. Daar was ook ’n paar Kaapse rebelle wat ek op kommando gesien het. Ons het almal familie in die oorlog verloor. Party is in die konsentrasiekampe dood, of op die slagveld. Ander is geskiet omdat hulle by die rebellie aangesluit het. Alles in ag genome, was ons klompie wat na daardie deel van die Marico getrek het wat die naaste aan die Betsjoeanalandse grens lê, maar baie bitter jeens die Engelse.
Dit was toe dat die Rooinek gekom het.
Dit was in die eerste jaar nadat ons ons naby Derdepoort gevestig het. Ons het gehoor dat ’n Engelsman ’n plaas langs Gerhardus Grobbelaar s’n gekoop het. Ons het gesit in die voorkamer van Willem Odendaal se huis, wat as poskantoor gedien het. Die poskar het een keer ’n week met die pos van Zeerust af gekom, en ons het by Willem Odendaal se huis byeengekom en gesels en gerook en koffie gedrink. Weinig van ons het ooit briewe gekry, en dan was dit meestal eise om te betaal vir boorgate wat op ons plase gesink is of vir sement en materiaal vir heinings. Maar klokslag elke week het ons die pos gaan inwag. Partykeer het die pos nie gekom nie, omdat die Groenrivier sy walle oorstroom het, en die meeste van ons sou huis toe gegaan het sonder om dit agter te kom as iemand nie daaroor gepraat het nie.
Toe Koos Steyn hoor dat ’n Engelsman tussen ons gaan kom bly, staan hy op van die riempiesbank.
“Nee, kêrels,” sê hy. “Elke keer as die Engelsman kom, beteken dit dat die Boer ’n rukkie later moet skuif. Ek gaan maar my wa oppak en koffie maak, en douvoordag moreoggend trek ek.”
Die meeste van ons lag toe. Koos Steyn raak dikwels sulke snaakse goed kwyt. Maar party lag nie. Om ’n onverklaarbare rede voel ons daar steek te veel waarheid in Koos se woorde.
Ons bespreek die saak en besluit dat, as dit van ons Boere in die Marico afhang, die Rooinek nie baie lank in ons geledere gaan vertoef nie. Omtrent ’n halfuur later kom een van Willem Odendaal se kinders in en sê dat ’n vreemde wa op die grootpad aankom. Ons gaan na die deur toe en kyk uit. Soos die wa nader kom, sien ons dat dit hoog gepak is met allerhande meubels en sinkplate en plaasimplemente. Daar is soveel goed op die wa dat die kap afgehaal moes word om alles gelaai te kry.
Die wa kruie voort en stop voor die huis. Saam met die wa is ’n wit man en twee kaffers. Die wit man skree iets vir die kaffers en gooi die sweep neer. Toe loop hy tot waar ons staan. Hy is, nes ons, in hemp, broek en velskoene aangetrek, en is met stof bedek. Maar toe hy bo-oor ’n doringbos tree, sien ons hy het kouse aan. Dis hoe ons weet hy’s ’n Engelsman.
Koos Steyn staan voor die deur.
Die Engelsman stap na hom toe en hou sy hand uit.
“Goeiemiddag,” sê hy op Afrikaans. “My naam is Webber.”
Koos skud sy hand.
“My naam is Prince Lord Alfred Milner,” sê Koos Steyn.
Lord Milner is die Goewerneur van die Transvaal, en ons lag almal. Die Rooinek lag ook.
“Wel, Lord Prince,” sê hy, “ek kan jou taal ’n bietjie praat, en ek hoop om dit later beter te kan praat. Ek kom hier bly, en ek hoop ons kan almal vriende wees.”
Hy stap toe na ons toe, maar die res draai een ná die ander weg en weier om sy hand te skud. Hy kom heel laaste na my toe; ek voel jammer vir hom, en hoewel sy nasie myne onregverdig behandel het en ek albei my kinders in die konsentrasiekamp verloor het, is dit nie soseer hierdie Engelsman se skuld nie. Dis die Engelse regering se skuld, wat ons goudmyne wou hê. En dis ook koningin Victoria se skuld, wat nie van oom Paul Kruger gehou het nie, want hulle sê toe hy oor is Londen toe, het oom Paul net een keer ’n paar minute lank met haar gesels. Oom Paul Kruger het gesê hy’s ’n getroude man en versigtig vir weduwees.
Toe die Engelsman, Webber, terugstap na sy wa, stap Koos Steyn en ek saam. Hy vertel ons dat hy die plaas langs Gerhardus Grobbelaar s’n gekoop het en dat hy nie veel van skape en beeste en mielies weet nie, maar dat hy ’n paar boeke oor boerdery gekoop het en dat hy soveel moontlik uit hulle gaan leer. Toe hy dit sê, kyk ek weg na die poort se kant toe. Ek wou nie hê hy moet sien ek lag nie. Maar Koos Steyn was anders.
“Man,” sê hy, “laat ek daai boeke sien.”
Webber maak die doos aan die agterkant van die wa oop en haal ses dik boeke met groen omslae uit.
“Dis baie goeie boeke dié,” sê Koos Steyn. “Ja, hulle is baie