“Is die Argentyne in die Langkloof betrokke? Wat de hel gaan daar aan, meneer Mosman?”
“Los die meneer ook maar, net my PA noem my meneer. Die Argentynse Equipo is die mees ervare forensiese ondersoekers in die wêreld vir die herwinning en identifikasie van menslike oorblyfsels. Gestig vir die helse werk in hulle eie land: die soektog na die oorskot van meer as tien duisend landgenote wat verdwyn het tydens Videla se vuil oorlog, die Guerra Sucia van ’76 tot ’83.”
“Ek sien,” sê Luther. “Maar waar pas jy in? Jy werk vir die intelligensiediens, jy is nie polisie of justisie nie.”
“Hier’s reël drie: moenie my in die rede val nie.”
Mosman staan agter sy lessenaar op. Met ’n swik in die heup stap hy na die venster agter Luther. Luther moet in sy stoel omdraai, sy oë op die rug van die man in swart, afgeskadu teen die helder lig van buite, sy hande agter sy rug gevou.
“Die WVK … dié afkorting ken jy hopelik? Die WVK het die Equipo al in ’96 gevra om te kom help, toe die eerste grafte herwin is van vermistes in apartheid se vuil oorlog. Deur die jare het die Equipo gereeld ondersoekers gestuur, selfs ná die WVK sy werk afgehandel het. Die laaste keer was in 2007, selfs ná die stigting van ons eie MPTT.”
Mosman bly praat venster toe en Luther moet sy kop skeef draai, sy goeie oor na die swartgeklede rug hou.
“Ons het al meer as dertig grafte herwin en families met vermistes herenig … al is dit net met hulle beendere. Van nog byna vyf honderd kan nie rekenskap gegee word nie. Nou het ons die graf in die Langkloof gekry. Dis die taak van die MPTT en Equipo om uit te vind wie die vier is en hulle oorskot aan die families te oorhandig. Dis nie hulle taak om die moordenaars van die vier op te spoor nie, die polisie moet dit doen. Maar die polisie en die vervolgingsgesag het nie die mannekrag, geld en tyd vir sake van tien, twintig, dertig jaar gelede nie, jy weet self hoe die misdaadsituasie in die land lyk.”
Of dalk die wil nie, dink Luther. Daar is ’n ligte klop aan die deur, die PA wat die skinkbord inbring en dan weer die deur sag agter haar toetrek.
“As die polisie en justisie dit nie kan doen nie, wie kán?” vra hy.
Mosman kom van die venster terug en neem sy plek in, maneuvreer sy regterbeen onder die lessenaar in, verskuif sy sitvlak op die dik, sagte kussing. Hy laat Luther dink aan ’n hond met ’n jeuk aan sy gat, skurend oor die gras.
Mosman leun oor om die tee te skink onder die goedkeurende blikke van sy minister en president op sy kaalgeskeerde agterkop. Luther bekyk die glimlaggende president, aka pous Gedleyihlekisa, wie se broad church-ensikliek steeds onheilspellend in gelowige ore weerklink: “Stem jy vir die ANC, is jy geseënd en uitverkore vir die hemel. Stem jy nie vir die ANC nie, kies jy die man wat die vurk dra … wat mense kook.”
Mosman beduie na die skinkbord. “Help jouself met melk en suiker, kry ’n koekie.” En skink sy eie tee, slurp ’n kort teug en sê: “Taakspan vir vermiste persone. Dis eintlik ’n naamfout, want die span bestaan uit net ’n taakhoof en enkele administratiewe assistente vir al die papierwerk. Sy … die taakhoof … maak staat op vrywilligers vir opgrawings, want sy kry ’n skandalige klein toelae van die staat vir uitgawes. Die duurste is die laboratoriumtoetse en -analises, die CT-skanderings, X-strale, patologie, odontologie, osteologie, die molekulêre bioloë vir genetiese identifikasie, forensiese kenners van plofstof en ballistiek.” Hy knibbel delikaat aan sy koekie, sluk dit met tee af en sê: “Maar die taakspan kom reg, want die prioriteit is om afsluiting te bied aan die naasbestaandes.”
“Nie die opsporing van oortreders nie?” Luther wonder oor die gemmerkoekies. Is dit toevallig, of is dit Mosman se smaak?
“Dis mý rol. Ek is ook aan die hoof van ’n klein NIA-departement bekend as COD – Covert Observation and Detection. COD jag die oortreders wat nie amnestie gevra het vir hulle misdade tydens apartheid nie, dié wat dink hulle kom met moord weg.”
“Soos die moordenaars van die vier in die Langkloof?”
“Ek het nie die bevoegdheid van arres nie, dis die polisie se taak. Die MPTT identifiseer die oorblyfsels, ek identifiseer die oortreders.”
“En doen dit kovert,” sê Luther.
“Ja, soos die werkinge van alle intelligensiedienste die wêreld oor. My hoofdirekteur wil weet wat my dryf, hy sê die verlede is afgehandel, die boek toegemaak. Daar is al reguit vir my gesê: Wat is die nut, wat wil jy bereik deur te bly krap aan ou wonde? My antwoord is kort: Die waarheid, dis wat ek soek, dis die nut. Ek was al teenwoordig, oor die hele land, by die herwinning van agt en twintig geraamtes. Die meeste is tussen ’96 en ’98 opgegrawe. Dit was die besigste tyd, met die amnestieverhore en belydenisse toe in volle gang. Ná die WVK se afsluiting het die uitwysings opgedroog, al is daar nog byna vyf honderd vermistes op die lys in die kommissie se finale verslag.”
“Kan jy voorbeelde gee van wat jy gedoen het, so kovert, jy en COD?”
Nou die eerste teken van emosie op Mosman se maskergesig, die trek om sy lippe ’n grimas.
“Jy wil my toets, nè? Terug op kantoor in die argiewe gaan kyk na ou berigte, of ek die waarheid praat.”
“En ek skat ek sal in geen argief die name Mosman of COD kry nie.”
Mosman beduie na die blou lêer, skink nog tee en sê: “Liggaam E24-97. Sy is aan haar bekkenbeen uitgeken as ’n vrou, met ’n koeëlgat op die kroon van haar skedel. Mitochondriese DNS van haar beendere is ontleed en elf jaar nadat sy verdwyn het, is sy geïdentifiseer en aan haar familie teruggegee. Dis my grootste bevrediging: wanneer ’n vermiste gekry, uitgeken en met gewydheid en respek herbegrawe is, met ’n naam op die grafsteen. Maar dis vir my ewe belangrik dat haar familie uiteindelik ook moet weet hóé sy gesterf het en veral wié vir haar dood verantwoordelik was. Yola Portia Popela het verdwyn nadat sy in ’88 in Swaziland ontvoer is. Haar oorskot is in Maart ’97 op Elandskop uitgewys, ’n afgeleë plaas in KwaZulu-Natal.”
Ja, daardie naam lui ’n klokkie, dink Luther. Die naam Elandskop, nie Yola Portia Popela nie. “Was dit nie ’n polisieplaas nie?”
“Ja, die ou SAP het sulke plase die land vol gehad. ’n Lappie grond hier, ’n plot daar, ’n Bosveldplaas … soms bewoon, soms onbewoon. Glo vir opleiding en heroriëntering en spanbou, en natuurlik gerieflik buite sig vir die ondervraging van politieke aangehoudenes. Soos Vlakplaas, die heel berugste.”
“Ja, ons pastorale verknogtheid, nè? Nou het julle ook Musanda,” sê Luther. “Het jy Portia se moordenaars gekry?”
“Lessing. Jy onthou hom?”
Natuurlik onthou hy hom, álmal onthou hom.
Mosman wag nie vir sy antwoord nie. “Maar Lessing was nie alleen betrokke nie. Portia se beendere, ’n patetiese bondeltjie, is in ’n betonbunker aan die rand van ’n populierbos gekry, in die fetale posisie, om haar bekken nog die reste van ’n plastieksak waarmee sy haar skaamte probeer bedek het voor sy geskiet is. Geen teken van klere nie. Sy is nakend hier aangehou en ondervra voor sy tereggestel is, het Lessing voor ’n amnestiekomitee getuig. Sy het gesit of gekniel toe sy van bo in die kop geskiet is. Lessing sê hy was teenwoordig, maar ontken dat hy die skietwerk gedoen het, of haar ondervra het. Wie was die ondervraer? Lessing ly aan selektiewe geheueverlies. Ek sal later terugkom na die geheimsinnige ondervraer. Sedert ’98, toe die kommissie sy werk begin afsluit het, is net enkele ander grafte uitgewys. Nou moet ons staatmaak op wenke, sporadies en anoniem, of toevallige opsporings. Sedert ’98 tot nou, in byna vyftien jaar, het ons net sewe herwinnings gedoen.”
“Net sewe? Verskoon my as my opmerking ongevoelig voorkom, dis nie my bedoeling nie, maar ek wonder net: regverdig dit COD se bestaan?”
“Daar word steeds probeer om die beendere van gesneuwelde soldate