“Coyi, cosu cosu! Iyaphela,” sê die ou vrou wat voor die vuur skielik kleiner en kleiner word.
Die kinders mag nie meer uitvra nie, maar hulle lag nog oor die mooi storie waarin alles reggekom het.
Die ugogo het baie stil geword. Sy kyk in die vuur in sonder om haar waterige oë te knip. Haar tandelose mond kou-kou aan ’n onsigbare kousel. Sy spoeg ’n skerp straal in die vuur.
Die slymerige vog van haar mond en die towervoël en die groot stat en al die mense van oNgoye verbrand sissend in die wit vuur-as. Nie een van die oNgoyeheuwels se geeste kan nou meer in die kinders wat rondom haar sit, se koppe intrek om vir hulle nagmerries te gee nie.
Die storie is buitendien nie waar nie.
Die seuntjie wat tussen die sterre in gepiepie het, kom weer gebukkend binne.
3 ONgoye bloodbath
Die koerante se keuse vir ’n opskrif was nie baie moeilik nie. Een treffende kop het die storie vertel: “Bloodbath!”
Blood gushed and spattered on the walls and floors of L Block, a men’s residential building at the University of Zululand, during Saturday’s violence in which five people were killed and over 300 injured.
There was blood just about everywhere one looked when the Zululand Observer was allowed to visit the building. It was in the passages, in rooms, cupboards, toilets, showers, washbasins.
There was a big smear on a floor where someone appeared to have been dragged bleeding into a lift.
There were smears and prints where bleeding or bloodied hands had groped at walls.
Later het die studente kom vertel hoe hulle die deure van hulle koshuiskamers met hulle matrasse, beddens, boeke, tasse en hulle liggame toegedruk het. Hulle het gehoor hoe die hel onder losbars en geluister hoedat dit vloer vir vloer nader aan hulle kom.
Van die studente het, vreesbevange vir ’n ongenadiger dood, by die vensters uitgespring.
“Ek kan my sterre dank dat ek nog lewe,” het een van die studente agterna gesê.
“Julle sê daar is vyf mense dood, maar ons het gesien hoe hulle daar lê. Ek het gebid soos nog nooit tevore nie.”
4 Indaba
Ek sit by die professor van Afrikatale in sy deurmekaar kantoor op die vyfde verdieping van die dosentegebou. Hy sit oorkant my, agter sy standaard-grootte lessenaar wat toegepak is met vraestelle, woordeboeke, ’n handboek oor deiksis in Zoeloe, ’n boek met Nguni-volksverhale.
Buite skyn die son met ’n tropiese hitte op die groen suikerrietheuwels.
Dit is nou al twee weke dat die dosente kuier-kuier rondloop terwyl die studente staak.
Soos die meeste swart mense kan die man wat oorkant my sit vyf, ses swart tale vlot praat. En Engels. En ’n bietjie Afrikaans. Op die kampus groet hy my altyd op my Zoeloenaam wat ek kleintyd al op die plaas gekry het. Ons het uit ons informele gesels agtergekom dat ons van dieselfde dorp in die Natalse platteland kom.
Ek het op ’n plaas in die distrik gebly en op die dorp skoolgegaan en gematrikuleer. Dit was (destyds) die grootste blanke hoërskool in Natal. Hy het in die dorpslokasie gebly en skoolgegaan by die Roomse Sendingskool, ’n paar kilometer buitekant die dorp. Hy is na matriek buiteland toe met studiebeurse van Anglo American en Mobil.
Méér as sy skerp verstand, het sy akademiese redding gelê in sy ouers se Katolieke geloofsoortuiging. Die grenslyne van hierdie land word nie getrek tussen wit en swart nie, sê hy, dit lê tussen dié wat skoolgegaan het, en dié wat nie skoolgegaan het nie.
“Ek hoor jy is besig om die swart volksverhale byeen te bring en neer te skryf?” vra ek.
“Yebo.”
“Vertel vir my een van jou stories?”
Hy lag my uit. “As ek nou vir jou ’n storie vertel sal jy horings kry.”
Ek vat twee potlode uit die pennehouer op sy lessenaar en draai dit bokant my ore in my hare in. “Cosu! Cosu!” spot ek saam.
Die potlode val van my kop af. My hare is nie kroes genoeg om dit vas te hou nie.
“Watter storie wil jy hoor?”
“Wat het gebeur met die oNgoye-massacre op die kampus? Jy was mos hier toe dit gebeur het.”
“Het jy dan nie die koerante gelees nie?” vra hy.
“Die koerante het hulle verlustig in die sensasie van bloed. Ek wil hoor wat regtig gebeur het.”
Die professor in Afrikatale vertel my ’n storie in ’n taal wat ek verstaan, en wat ek gebroke kan praat, maar waarin ek nooit sal kan droom, of huil, of sing, of verhale sal kan vertel nie.
Dulle Griet (1991)
Die soel, misterieuse landskap van KwaZulu-Natal was al vir vele skrywers voor my ’n vrugbare en kreatiewe ruimte. Ek het ná Die ding in die vuur nooit weer ophou skryf nie. Ná die verskyning van my eerste bundel het ek die skalkse bynaam gekry van “die nie-bonkige Zoeloelander”. Dit is ’n verwysing na J.C. Kannemeyer se bynaam vir D. J. Opperman en die titel van sy boek oor dié digter, Die bonkige Zoeloelander. Opperman en ek het albei op Vryheid grootgeword en daar gematrikuleer.
Waar ek in my eerste bundel hoofsaaklik gewerk het met swart karakters in die Zoeloeland-ruimte, het ek in my nuwe versameling verhale doelbewus ’n groter ruimte betrek, juis om weg te kom van die stereotipe wat toe al reeds ontstaan het dat ek ’n skrywer is wat net oor dié landstreek kan skryf. Ek wou my skrywersvlerke wyer sprei. Bowendien het die psige van die lelike vrou, die veragte vrou en die vrou wat nie aan die aanvaarbare sosiale norme voldoen nie, my geïnteresseer. Dié soort vrou is nie ingeperk tot een landstreek nie, sy kom wêreldwyd voor, in elke sosiale sfeer en in elke ouderdomsgroep.
Dulle Griet, die bekende skildery van Pieter Brueghel, is in 1562 geskilder. Dit is ’n oorlogstoneel wat uitgebeeld word. Dulle Griet, ’n lelike vrou met haar voorskoot vol buit en ’n swaard in haar regterhand, loop doodsveragtend voor die bek van die hel verby. Ek het lank gestaan en kyk na die skildery in die Museum Mayer van den Bergh in Antwerpen, en besef dit is die tema en die titel van my verhaalbundel. Wat my veral aangegryp het van dié makabere toneel is die oorlewingsvermoë van die vrou wat in die kunsgeskiedenis beskou word as ’n raserige, inhalige en aggressiewe vrou. Die verhale in Dulle Griet beeld die lewe uit van vroue wat sekerlik nie as “mooi” beskou kan word nie. Daar is prostitute, misdadigers en moordenaars, vroue wat skei en hul mans bedrieg, daar is vroue wat deur hul mans bedrieg en misbruik word, daar is vroue wat verpletter en verneder is. Ten spyte van hul sosiale status en die negatiewe stereotipering wat hulle randfigure van die samelewing maak, oorleef hierdie vroue op kreatiewe wyses wat daarop dui dat hulle nie net slinks en geslepe is nie, maar ook slim en sensitief; Dulle Griete, almal van hulle.
Dulle Griet het die S.A. Akademie vir Wetenskap en Kuns se Eugène Marais-prys (1991) gekry.
Plat hond
Dit is ’n wonder dat daar nog enige honde oor is by die statte langs die pad.
Elke oggend as die vrou deur die groen heuwels ry om werk toe te gaan – suikerrietlande, donker bloekomplantasies, gespikkelde grasheuwels, statte soos vratjies in die glooiings langs die pad – sien sy ’n doodgetrapte hond langs die pad lê. Soms lê hulle nog in die pad. In verskillende stadiums van herkenbaarheid.
Hond: viervoetige, vleisetende, intelligente huisdier wat hom trou aan die mens heg en as bewaker, jagter en/of geselskap aangehou word.
Na elke vragmotor en taxi bly daar minder en minder van die troue geselskap, die bewaker, die jagter, die intelligensie, die vier voete oor, en kom die woue en die kraaie om die vleis van die teerpad op te pik. Hulle vlieg traag, hul bekke vol sagte vleis en murg, van die warm pad af op as daar ’n nuwe voertuig aankom.
Die vrou ry een oggend reeds vóór sewe van haar huis weg om betyds te wees vir die halfagt-periode.