“You didn’t have to ‘make it dead’, Leendert,” sê sy. “You could have simply killed it. But please warn me next time you want to kill anything.”
Nou lag die res van die klas hardop, fluister vir mekaar, maak aanmerkings en grappies, ’n algemene oproerigheid wat dreig om handuit te ruk as dit nie dadelik in die kiem gesmoor word nie. “Quiet!” roep sy uit met haar strengste stem, slaan met ’n liniaal teen die tafel, marsjeer soos ’n wafferse sersant-majoor tussen die rye lessenaars. “You have fifteen minutes to finish your essay.” Dis vir haar moeilik om kwaai met die kinders te wees, sy wil hulle nie met vrees beheer soos soveel onderwysers in haar eie skooldae gedoen het nie, sy sou eintlik vreeslik graag wou hê hulle moet van haar hou. Maar in hierdie eerste jaar as hoërskoolonderwyseres het sy gou geleer dat dit bitter moeilik is vir ’n jong juffrou om respek af te dwing as daar nie ook ’n mate van vrees betrokke is nie. Al is dit dan nou net die ewige dreigement van die skoolhoof se kantoor. Die swiep van sy kweperlat en die dowwe slag wanneer sagte boudvel getref word, dáár’s nou vir jou klanke wat respek afdwing. Nog een van die vele ontnugterings van die onderwys vir Miss Cronjé.
Nie dat sy danig hoë verwagtinge gekoester het nie. Om eerlik te wees, het sy eintlik maar ’n “Engelse juffrou” geword omdat sy nie geweet het wat anders om te word nie. Behalwe huisvrou en moeder – en daarvoor is sy nog nie gereed nie. Eers wil sy iets van die wyer wêreld sien. Maar die enigste min of meer respektabele werk wat ’n jong meisie met universiteitsopleiding (B.A. Manvang, soos dit op Stellenbosch genoem word) deur die wye wêreld kan laat reis, is die opwindende nuwe beroep van lugwaardin – en dis helaas nog nie respektabel genoeg in haar ouers se oë nie. Toe word sy maar ’n juffrou, terwyl sy spaar om die wye wêreld oor ’n jaar of drie te gaan verken.
Soveel makliker om te spaar op die platteland ook, weg van versoekings soos winkels met die jongste modes en plate van The Platters of Bill Haley en sy komete, ver weg van onweerstaanbare bioskoopsale soos die Alhambra of die Plaza, van musiekkonserte met oorsese kunstenaars en onvergeetlike toneelstukke soos Yerma met Lydia Lindeque. Hier’s niks om jou geld op uit te gee nie, behalwe buskaartjies na Kaapstad elke vakansie.
Soms, net soms, wanneer die stof en die stilte en die honger vir haar ma se kos te swaar word om te verduur, vlug sy ook vir ’n naweek huis toe.
Haar pa se familieplaas is iewers in hierdie geweste, maar sy was nog nooit honger genoeg om vir ’n naweek dáár te gaan kuier nie. Vandat haar oupa en ouma kort na mekaar dood is, gaan haar pa ook nie eintlik meer plaas toe nie. Oom Kleingert se seun, Gerhard, wat blykbaar sy pa se bewondering vir Hitler deel, het die boerdery oorgeneem en ’n spoggerige supermoderne platdakhuis vir hom en sy gesin laat bou. So Spaanserig, volgens tannie Heilige Wilma, tog te pragtig, hoor. En die beskeie familie-opstal wat amper honderd jaar oud is, waarin haar pa en vele ander Cronjés gebore is, staan nou leeg met gebreekte ruite en gapende deure en vlermuismis op die vloere. So het Deddie kom verslag lewer nadat hy die laaste keer op Somerverdriet was.
Colette het besluit sy wil dit eerder nie sien nie. Van haar aangenaamste kleintydherinneringe kom uit daardie huis met die plat pampoene op die sinkdak. Die breë stoep met die diamantvormige gekleurde glasvenstertjies in die symure, die skitterende verskuiwende patrone wat op die blink gepoleerde vloer gevorm word wanneer die son deur die glas gloei, groen en geel en blou en rooi …
Sy marsjeer met regop rug en streng blik tussen die lessenaars en probeer haar gedagtes hokslaan, soos skape terug na die kraal in haar kop jaag, terwyl sy hier en daar iets oor haar leerlinge se skouers lees. Dis om van te ween. Nie net die verminking van Shakespeare se taal nie – daaraan behoort sy teen dié tyd gewoond te wees – maar hoe klein hulle wêreldjie is, hoe min enige internasionale of selfs nasionale nuus hulle raak. Sy het vroeër die week ’n stapel ou Time- en Life-tydskrifte klas toe gebring, in die vae hoop dat ’n paar van hulle geprikkel sou word om oor iets belangrikers as ’n skooluitstappie na Zebrakop of ’n rugbywedstryd teen ’n buurdorp te skryf. Nou beskaam selfs hierdie vae hoop. Sover sy kan agterkom, was daar vanjaar net een gebeurtenis buite Piketberg wat op sommige ’n indruk gemaak het: Drie meisies en een van die seuns sal 1955 altyd onthou as die jaar toe die tienerheld James Dean so tragies dood is in ’n motorongeluk.
Nie dat Miss Cronjé immuun was teen die dierlike aantrekkingsdrag van dié jong rolprentster nie. Natuurlik nie. Een van die redes waarom sy haar nou al maande lank die hof laat maak deur ’n jong boertjie van die distrik, is juis omdat hierdie Janneman Diederiks haar aan James Dean laat dink. Groter, growwer, meer Afrikaans as Amerikaans, maar daar is ongetwyfeld ooreenkomste. Benewens hulle voorletters en ’n voorliefde vir vinnige motors, deel die twee JD’s ’n soort voor-op-die-wa-seksualiteit wat Miss Cronjé se wange warm maak. En meer verborge dele van haar lyf ook.
Sy voel aan dat sy dopgehou word en vang Leendert se oog, sy blik ’n bietjie te uitdagend vir haar gemak, asof hy raai in watter rigting haar gedagtes nou weer gedraai het. Leendert is ’n agtienjarige kêrel wat elke oggend moet skeer, en hy is lank nie die enigste hardebaard in hierdie standerdagt-klas nie. Selfs in die jonger klasse is daar seuns van veertien, vyftien, wat moontlik meer seksuele ervaring as hulle kamtig gesofistikeerde Engelse juffrou het. Is dit die uitgestrekte blou lug en die eindelose koringlande wat die knape so onbelemmerd laat groei, sulke groot voete, sulke gespierde bobene, die harde boude wat die grys skoolbroeke so styf laat span? Miskien die hitte wat hulle so vroegryp hitsig maak? Of dalk net die aanhoudende nabyheid van diere, skape, beeste, perde, bokke, varke, honde, katte, die gedurige gepaar en gebaar, gepaar en gebaar, van geboorte tot dood?
“Anneke!” Sy hou haar hand uit vir die skelm briefie wat Anneke Benade vir Leendert probeer aangee. Anneke oorhandig die flenter papier pruilend. Miss Cronjé prop dit in haar rok se borssak sonder om dit te lees. Dis erg genoeg dat sy hulle swak opstelle moet lees. Die hemel behoed haar teen hulle intieme liefdesverklarings en ander gekrabbel. “Come and see me after class if you want it back.”
Die meisies lyk net so ryp, Anneke en ’n paar ander al amper oorryp soos waatlemoene wat op die land agtergebly het, die skuddende borste wat uit die skooljurke wil bars, die swaaiende heupe en plomp wit dye, maar hulle is darem meer bedees as die seuns. Of miskien net meer skynheilig. Hulle word so grootgemaak, hierdie toekomstige volksmoeders. Preutsheid is hulle leuse, preutsheid en vroomheid en sedelikheid en al die ander heide van ordentlikheid, ’n hele landskap van bloemryke skynheiligheid, maar daar onder draai die duiwels rond. Daar onder, dáár onder, woel die wellus. Sy wat Miss Cronjé is, self ook ’n toekomstige volksmoeder, wéét mos.
Vat nou maar die mooie Marietjie Pretorius in die voorste ry. Die ene sestienjarige maagdelikheid met haar bleek vel en blosende wange en lang swart vlegsel, jy sou sweer sy’s Sneeuwitjie soos sy daar diep ingedagte vooroor gebuig sit en krabbel. Maar wat Marietjie bowenal van die jaar 1955 sal onthou, as Miss Cronjé moet oordeel aan haar opstel tot dusver, is ’n vakansieromanse op Dwarskersbos. Intieme wandelinge saam met ’n aantreklike kêrel terwyl die son oor die see sak. ’n Swymelende beskrywing van die sonsondergang (Marietjie het literêre pretensies, het Miss Cronjé al agtergekom), elke noun bygestaan deur minstens drie adjectives soos ’n bruid met te veel strooimeisies, and then …
Marietjie se bleek hand is in die pad, Miss Cronjé kan nie verder lees nie. Maar dis hoogs onwaarskynlik dat Marietjie enige aksie ná sonsondergang sal beskryf. Knyp die kat in die donker, dis ’n gesegde wat Marietjie en haar meisiemaats maar te goed ken. Nee wat, Marietjie se opstel sal wees soos die liefdesromannetjies waarop sy so versot is, vol hunkerende erotiese suggesties, maar enigiets verder as ’n kuise soen word eenvoudig met drie klein kolletjies aan die verbeelding oorgelaat. Puntjie, puntjie, puntjie.
Ai tog, dink Miss Cronjé as sy haar eie tienerjare aan ’n vooraanstaande stadskool onthou, genade, hoe óúd laat dit haar nie voel nie. Hoor jy die magtige dreuning van hormone? Oor die veld kom dit wyd gesweeeef. Dít behoort die nie-amptelike skoollied van Afrikaanse hoërskole te wees. Maar toe sy op hoërskool was, ses, sewe jaar terug, was