Funke A. (2004), Allgemeine Rechtslehre als juristische Strukturtheorie. Entwicklung und gegenwärtige Bedeutung der Rechtstheorie um 1900, Tübingen: Mohr Siebeck.
Grimm D. (red.) (1976), Rechtswissenschaften und Nachbarwissenschaften, t. 1–2, München: C.H. Beck.
Grote S. (2006), Auf der Suche nach einem „dritten Weg”. Die Rechtsphilosophie Arthur Kaufmanns, Baden-Baden: Nomos.
Hilgendorf E. (2005), Die Renaissance der Rechtstheorie zwischen 1965 und 1985, Würzburg: Ergon.
Hilgendorf E. (2008), Zur Lage der juristischen Grundlagenforschung in Deutschland, w: W. Brugger, U. Neumann, S. Kirste (red.), Rechtsphilosophie im 21. Jahrhundert, Frankfurt a. Main: Suhrkamp, s. 111–133.
Kaufmann A. (1997), Rechtsphilosophie, München: C.H. Beck.
Kaufmann A. (1999), Das Verfahren der Rechtsgewinnung – eine rationale Analyse. Deduktion, Induktion, Abduktion, Analogie, Erkenntnis, Dezision, Macht, München: C.H. Beck.
Kaufmann A. (2004), Rechtsphilosophie, Rechtstheorie, Rechtsdogmatik, w: A. Kaufmann, W. Hassemer, U. Neumann (red.), Einführung in Rechtsphilosophie und Rechtstheorie der Gegenwart, Heidelberg: C. F. Müller, s. 1–25.
Klatt M. (2007), Contemporary Legal Philosophy in Germany, „Archiv für Rechts- und Sozialphilosophie” 97 (4), s. 519–539.
Kunz K.-L., Mona M. (2006), Rechtsphilosophie, Rechtstheorie, Rechtssoziologie, Bern–Stuttgart–Wien: Haupt.
von der Pfordten D. (2001), Rechtsethik, München: C.H. Beck.
von der Pfordten D. (2004), Was ist und wozu Rechtsphilosophie?, „Juristenzeitung” 4, s. 157–166.
Radbruch G. (1993a), Grundzüge der Rechtsphilosophie, w: A. Kaufmann (red.), Gustav Radbruch. Gesamtausgabe, t. 2: Rechtsphilosophie II, Heidelberg: C.F. Müller.
Radbruch G. (1993b), Rechtsphilosophie, w: A. Kaufmann (red.), Gustav Radbruch. Gesamtausgabe, t. 2: Rechtsphilosophie II, Heidelberg: C.F. Müller.
Radbruch G. (2009), Filozofia prawa, przeł. E. Nowak, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Roellecke G. (red.) (1988), Rechtsphilosophie oder Rechtstheorie?, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Sieckmann J.-R. (2005), Begriff und Gegenstand der Rechtstheorie bei Ralf Dreier, w: R. Alexy (red.), Integratives Vestehen. Zur Rechtsphilosophie Ralf Dreiers, Tübingen: Mohr Siebeck, s. 3–26.
Somek A. (2017), Rechtstheorie: zur Einführung, Hamburg: Junius.
Somek A. (2018), Rechtsphilosophie. Zur Einführung, Hamburg: Junius.
Stawecki T. (2006), Filozofia prawa a teoria prawa: spór nierozstrzygalny czy pozorny?, „Studia Iuridica” XLV, s. 211–232.
Zajadło J. (2015), Filozofia prawa – pyta filozof, odpowiada prawnik, „Państwo i Prawo” 7, s. 5–22.
Zajadło J. (2018), Kaufmann, Sopot: Arche.
ANALITYCZNA FILOZOFIA PRAWA
Marek Zirk-Sadowski
Słowa kluczowe: akt woli, analiza językowa, dyrektywalna koncepcja znaczenia, ekstensjonalność, heureza, intensjonalność, język prawny, komunikacja społeczna, logika deontyczna, pozytywizm inkluzyjny, pozytywizm prawniczy, pragmatyka języka, suweren, użycie wypowiedzi, wypowiedzi performatywne
1.1. Prawnicy zawsze interesowali się językową formą prawa. Rzymski spór plebejuszy z patrycjuszami, zakończony ujawnieniem tekstu prawa w postaci prawa dwunastu tablic, otwiera długą listę wydarzeń w historii prawa, w których spierano się o rolę językowej formy prawa. Większość wybitnych władców europejskich próbowała wyrazić prawo w formie pisemnej i w ten sposób utrwalić normatywność prawną, aby przetrwała przez pokolenia. Wokół tekstów prawnych rozwinęła się praktyka prawnicza, głównie w formie sądowej, która przerwała bezpośredni związek prawodawcy z tekstem i stworzyła sferę samodzielnych interpretacyjnych działań prawników.
Dopiero w XVIII wieku, za sprawą Jeremy’ego Benthama, język stał się bezpośrednim przedmiotem filozofii prawa. Posługując się czysto empirycznym ujęciem znaczenia słów, Bentham starał się oderwać filozofię prawa od metafizyki, na której opierały swoją wizję tego porządku normatywnego koncepcje prawnonaturalne.
Bentham ujmował prawo jako zespół znaków ujawniających wolę suwerena i odnoszących się do obserwowalnych w danej sprawie zachowań, podejmowanych przez osobę lub klasę osób, które są temu prawu poddane (Bentham 1970, s. 1). Powstanie motywacji do realizacji normatywności zawartej w tych zespołach znaków opierało się na przeprowadzanym przez ich adresatów rachunku cierpienia i przyjemności.
Jako pierwszy Bentham zaproponował powiązanie filozofii prawa z filozofią języka, rozumianą empirycznie i utylitarystycznie. Odrzucenie metafizycznej natury takich pojęć, jak prawo podmiotowe czy obowiązek, było dla niego oczywiste. Skoro nie były one zbudowane na podstawie empirii, mogły być ujęte tylko jako parafrazy wypowiedzi odwołujących się do wiedzy pochodzącej ze zmysłów.
1.2. Traktując swoje rozważania jako próbę zbudowania definicji pojęć prawnych, Bentham rozpoczął proces przechodzenia w swoich rozważaniach od filozofii języka ku filozofii analitycznej; odrzucał jednak tradycyjne metody tej filozofii, a w szczególności definicję klasyczną (per genus et differentia specificam). Poszukiwał pojęć prawnych za pomocą specjalnych metod prawnych, które sam tworzył i nazywał „logiką woli”; zajmowała się ona ujawnianiem związków pomiędzy takimi pojęciami, jak „nakazywać”, „zakazywać”, „dozwalać” (Bentham 1970, r. X).
Celem Benthama była zatem budowa wolnej od wartości refleksji nad prawem, ujmującej pojęcia prawne w praktyce języka prawnego, a nie jako definicje pojedynczych słów. Mimo dystansu, jaki przyjmował Bentham wobec wartościowania, trzeba podkreślić, że ta postawa dotyczyła również ocen ujmowanych jako rezultat rozważań metafizycznych. Bentham był natomiast zwolennikiem krytycznego podejścia do praw, przez które rozumiał utylitarną analizę i ocenę prawa. Dzięki takiemu spojrzeniu na prawo stał się również prekursorem jego ekonomicznej analizy, która w pełni rozwinęła się w XX wieku.
Koncepcje Benthama zazwyczaj łączy się z kontynuatorem jego strategii naukowej – Johnem Austinem. Zdaniem Herberta L.A. Harta ich prace tworzą pierwszy etap rozwoju analitycznej filozofii prawa (Hart 2001, s. 275).
Pierwotna, czysto empiryczna filozofia języka z czasem okazała się niewystarczająca do wyjaśnienia prawa, bo choć zjawiska językowe wyrażają się zazwyczaj poprzez tekst prawny, to tworzenie prawa nie jest tylko działaniem językowym (aktem mowy). Obowiązywanie prawa wyrażonego przez znaki ma swoje źródło w ustanowieniu aktu prawnego, któremu nie jest przyporządkowana żadna szczególna forma językowa. Stąd już w pierwszym okresie analitycznej filozofii prawa najistotniejsze stało się pytanie, jakie kryteria pozwalają zidentyfikować prawo jako pewien obiekt poznania.
Prawem właściwie nazwanym jest dla J. Austina prawo, którego istotą jest rozkaz (command) istoty inteligentnej, skierowany do drugiej istoty inteligentnej. W zależności od pochodzenia tego rozkazu J. Austin wyróżnia prawo boskie i prawo ludzkie. Wreszcie z prawa ludzkiego daje się według tego samego kryterium wyodrębnić prawo pozytywne, czyli rozkazy pochodzące od podmiotu politycznie dominującego w danym społeczeństwie. Prawo jest zatem upodobnione do przedmiotu naturalnego. J. Austin próbował usunąć te elementy, które jego zdaniem dostają się do aktu poznawczego poprzez analogię lub przez zastosowanie przenośni. Takie prawo określa jako prawo niewłaściwie nazwane tą nazwą. Chodzi o odsłonięcie prawnej sfery normatywnej, która zawiera się tylko w językowo identyfikowanych