Wracając do zasady wodzostwa i kwestii odpowiedzialności poszczególnych przywódców partyjnych, ale również cywilnych (myślę, że tak można określić) osób, to zasada wodzostwa ogłoszona przez partię wprowadzała odpowiedzialność wszystkich przywódców partyjnych na poszczególnych szczeblach władzy50.
Wyróżniono dwie dziedziny odpowiedzialności: odpowiedzialność całościową i odpowiedzialność cząstkową.
Odpowiedzialność za wszystkie zadania w zakresie właściwości spoczywała na piastunie godności NSDAP: na wodzu za całą Rzeszę, szefie okręgu za obszar okręgu, na szefie powiatu za teren powiatu, na szefie grupy lokalnej za teren grupy lokalnej.
W chwili przyjęcia władzy partia była organizacją taką samą jak każde inne stronnictwo polityczne w systemie partyjnym Republiki Weimarskiej. Tworzony ustrój hitlerowski stopniowo wbudował partię NSDAP w system państwa.
Pierwszym krokiem na tej drodze była Ustawa z 28 kwietnia 1933 r., która sądom partyjnym w SA i SS przyznała charakter publicznoprawny sądów dyscyplinarnych, a więc uznała ich orzeczenia za wiążące państwo. Było to konieczne, ponieważ bojówkom partyjnym nadano charakter pomocniczych sił policyjnych. Po dokonaniu zniesienia wszystkich innych partii politycznych ukazała się Ustawa z 14 lipca 1933 r. „przeciw tworzeniu na nowo partii”. Ustawa ta uznała NSDAP za jedyną polityczną partię, legalnie istniejącą w Niemczech, nie określając jednak jeszcze jej charakteru prawnego. Z kolei Ustawa z 1 grudnia 1933 r. „o jedności partii i państwa” uznała partię hitlerowską za „piastunkę niemieckiej myśli państwowej, nierozerwalnie związaną z państwem”. Ustawa utworzyła specjalne sądownictwo partyjne wobec członków partii. Ustawodawstwo to nie określało jednak kompetencji partii. Natomiast wiele ustaw szczegółowych wbudowywało partię w państwo w ten sposób, iż tworzyły unię realną pomiędzy pewnymi stanowiskami w partii, np. z urzędu wchodził do rządu Rzeszy zastępca wodza partii oraz szef zagranicznych organizacji NSDAP, przez jakiś czas również szef sztabu SA.
„Do pewnego stopnia – pisze Benz – instytucjonalne połączenie partii i państwa nastąpiło na poziomie gauleiterów (kierownik okręgu), którzy oprócz swych funkcji partyjnych piastowali także urzędy państwowe. W 1935 roku spośród 30 gauleiterów na terenie Rzeszy – sześciu było jednocześnie nadprezydentami pruskich prowincji, dziesięciu namiestnikami Rzeszy, a dwóch (Goebbels i Rust) – ministrami Rzeszy. Z sześciu gauleiterów w Bawarii – dwóch kierowało okręgami administracyjnymi, jeden był ministrem w rządzie krajowym, a jeden sprawował urząd komisarza Rzeszy w Kraju Saary”51. Ponadto z urzędu wchodzili do jednostek gminy (lokalny system władzy) kierownicy jednostek partyjnych na danym terytorium. Kierownik powiatowy NSDAP nadzorował pracę burmistrza.
Do roku 1937 hierarchia partyjna – poczynając od reichsleiterów (kierowników Rzeszy), poprzez gauleiterów (kierowników okręgowych), kreisleiterów (kierowników powiatowych), ortsgruppenleiterów (kierowników sekcji lokalnych), zellenleiterów (kierowników komórek), a skończywszy na blockleiterach (kierownikach bloków) – obejmowała około siedmiuset tysięcy osób, nie licząc funkcjonariuszy organizacji satelickich52.
„Splot personalny partii i państwa – pisze Frei – jaki się wtedy wytworzył, nie na wszystkich poziomach był taki sam. Bynajmniej nie wszyscy towarzysze ze szczytów ministerialnych mieli odpowiednio wysokie stanowiska w partii. Goebbels, który swą odpowiedzialność za resort propagandy łączył z partyjnym stanowiskiem kierownika propagandy Rzeszy, był pod tym względem wyjątkiem…”. I dalej pisze Frei, „że zrastanie się ze sobą partii i państwa najdalej posunęło się w sferze komunalnej, gdzie kierownicy powiatowi i lokalni coraz częściej zajmowali również stanowiska burmistrzów. Po dwóch latach rządów narodowosocjalistycznych mniej więcej połowę gminnych funkcji administracyjnych piastowali »starzy towarzysze partyjni« (czyli ludzie, którzy wstąpili do partii przed 30 stycznia 1933 roku)”53.
„Państwo – według interpretacji ówczesnych ideologów – zrodziło się z konieczności uporządkowania wspólnoty narodowej wedle określonych praw. Cechą charakterystyczną państwa jest władza sprawowana wobec każdego członka wspólnoty narodowej, aby kierował się jego prawami. Kto sprzeciwia się tym prawom, zostaje ukarany. Dla nadzorowania swych praw i zarządzeń państwo ma urzędników. Konstytucja państwa jest podstawą jego ustawodawstwa. Państwo jest ucieleśnieniem władzy! Ludzie różnych przekonań i poglądów mogą żyć w jednym państwie obok siebie. Państwo nie może żądać, by wszyscy ludzie mieli te same poglądy. Może jednak żądać, by wszyscy ludzie przestrzegali jego praw”54.
A jak interpretowano partię? Partia z kolei w odróżnieniu od państwa jest wspólnotą ludzi o jednakowych poglądach. Zrodziła się z walki o światopogląd. Aby móc wygrać w tej walce, zgromadziła ludzi, którzy byli gotowi walczyć o ten światopogląd. Światopogląd ten stanowi podstawę porządku, w którym żyją ludzie swej partii. Podczas gdy w przypadku państwa niektórzy obywatele odczuwają ustawy jako nacisk, przeszkodę, trudność, prawa partii nie są dla jej członków ciężarem, lecz oznaczają wole wspólnoty. Cechą państwa jest przymus, cechą partii – wola.
Zadania partii i państwa ujmowano w sposób następujący: „Jest do pomyślenia, że partia i państwo są tym samym. Przypadek taki zachodzi wówczas, gdy wszyscy członkowie wspólnoty narodowej są przekonani do światopoglądu partii, zaś ustawy państwa stanowią jasny wyraz światopoglądu. Wówczas państwo staje się wielką wspólnotą ludzi tych samych przekonań. Ten stan idealny zostanie w historii osiągnięty jedynie w takich przypadkach, gdy jeden i ten sam światopogląd stanowi jedną podstawę wewnętrzną i obejmuje wszystkich ludzi”55.
Kolejna sprawa, która jest omawiana, dotyczy związku partii i państwa.
Związek partii i państwa spełnia się poprzez nadanie kierownikowi kancelarii partyjnej uprawnień ministra Rzeszy – oczywiście poprzez wodza. Reszta kierownictwa partii nie musi być zespolona z państwem. Dalsze związanie czołówki partii i państwa stanowić będzie przewidziany na późniejszy okres „wielki senat”. Jest to instytucja czysto partyjna, która jednak będzie jednocześnie najwyższą instancją państwa. Benz pisze o „wielkim senacie”, że „byłby to rodzaj narodowosocjalistycznego kolegium kardynalskiego w celu wyboru następcy Hitlera, gdyby nastąpiła kiedyś taka potrzeba”56.
Trzecim łącznikiem między partią i państwem w narodowosocjalistycznych Niemczech jest unia personalna gauleiterów i pełnomocników Rzeszy omówiona wcześniej.
Inne połączenie partii i państwa znajdujemy w ustanowionej przez Niemiecki Ustrój Gminy instytucji pełnomocnika partii w gminach, któremu nadano określone prawa współdziałania w kształtowaniu życia gminnego.
Państwo w każdej swej formie będzie miało w sobie zawsze coś zastygłego, natomiast partia przeciwnie, musi być zawsze i w każdym czasie ruchliwa i żywotna. Jeżeli chce być sumieniem narodu, wówczas musi czerpać swe impulsy do działania ze swego światopoglądu.
Naród nie jest czynnikiem, który według zamierzeń narodowych socjalistów miałby być politycznie bierny. Przeciwnie, aktywizacja polityczna narodu jest jednym z celów ustroju. Prawnym wyrazem tej tendencji jest Ustawa z 14 lipca 1933 r. o głosowaniu ludowym. Według tej ustawy „rząd Rzeszy może zapytywać lud, czy godzi się on, czy też nie, na pewne zamierzone przez rząd Rzeszy zarządzania”. Ustawa nie przewiduje jednak, kiedy i w jakich wypadkach ma się odbywać głosowanie ludowe, ani jaki jest skutek prawny niekorzystnego dla