Wskazana wyżej Ustawa o zapewnieniu jedności partii i państwa z dnia 1 grudnia 1933 r. stwierdzała (§ 1 ust. 1), że „NSDAP stała się nosicielką niemieckiej myśli państwowej (politycznej) i nierozerwalnie związała się z państwem. Jest ona (partia) instytucją prawa publicznego”. Tym samym partia staje się monopolistyczną korporacją. Aby ten stan usankcjonować, ustawa w § 2 prawa publicznego informuje, że „dla zapewnienia najściślejszej współpracy instancji partyjnych i SA z urzędami publicznymi, zastępca wodza i szef sztabu SA wchodzą w skład rządu Rzeszy”. Partia zostaje „wbudowana” w państwo, członkowie partii stają się członkami rządu.
„Ciekawsze od tekstu ustawy – pisze Benz – są podejmowane przy tej okazji próby aparatu partyjnego zdefiniowania wzajemnej relacji partii i państwa”48. Lansowano pogląd, że „partia i państwo są jednym i tym samym” wtedy, gdy wszyscy członkowie wspólnoty narodowej podzielają światopogląd partii, a ustawy państwowe są tego wyrazem.
Niezwykłym „osiągnięciem” nazistów, w porównaniu z innymi autorytarnymi i faszystowskimi reżymami tego okresu – pisze Ailsby – była szybkość, z jaką zdołali oni wyeliminować przeciwników. W ciągu 18 miesięcy marszu do władzy zdołali zlikwidować wszelkie formy opozycji politycznej poprzez uniemożliwienie swoim oponentom zorganizowanie się w jeden wspólny front. W ciągu kolejnych sześciu miesięcy wszyscy ich przeciwnicy polityczni zostali wyłapani, aresztowani i wyjęci spod prawa49.
2. Ustrój polityczny
Program partii narodowosocjalistycznej uchwalony 24 lutego 1920 r. i uznany za niezmienny, jest w sprawach ustrojowych bardzo lakoniczny. Żąda, aby obywatelem państwa mógł być jedynie ten, kto jest „krwi niemieckiej”, wykluczając Żydów; żąda dalej, aby do obywateli państwa należała decyzja „w sprawach kierownictwa państwa i ustaw państwowych”, „aby zlikwidować wpływ partii politycznych na rządy państwem, aby istniała silna władza centralna w formie bezwzględnego autorytetu politycznego parlamentu centralnego” i aby wykonywanie ustaw ramowych Rzeszy w poszczególnych krajach związkowych należało do izb stanowych i zawodowych. Program jest więc rasistowski, jeżeli idzie o kryterium obywatelstwa, centralistyczny, jeśli idzie o zagadnienia federalizmu, demokratyczny, choć antypartyjny, jeśli idzie o naczelną władzę państwową Rzeszy, którą widzi w parlamencie politycznym, w strukturze zaś krajów Rzeszy staje na stanowisku korporacjonizmu zawodowo-stanowego.
Z tych zasad programowych zachowano w pełni zasadę rasistowską oraz hasła centralistyczne, znikły natomiast hasła supremacji demokratycznego parlamentu i zastąpione zostały zasadą wodzostwa występującą wyraźnie już w Mein Kampf, a więc w 1924 r. Złożyło się na to wiele czynników, ale przede wszystkim liczny udział w ruchu hitlerowskim organizacji byłych kombatantów i młodzieży (Bünde). Ruch ten oparty był na zasadzie przewagi „wodza” jako decydującego czynnika wiernej mu „drużyny”. Ten kierunek oddziaływania wpływa na ustrój faszystowski, rozwija bardzo silnie zasadę wodzostwa. Nie bez znaczenia był fakt, że w partii przez cały okres bojowy (początkowo rewolucyjny) walki o władzę konieczna była bezwzględna dyscyplina, a role decydującą musiały odgrywać jej bojówki (oddziały szturmowe – SA, oraz sztafety ochronne – SS). Dodatkowe znaczenie miał fakt, że do hitleryzmu przyłączyło się wiele grup neokonserwatywnych, głoszących kult moralno-ustrojowej tradycji pruskiej, opartej właśnie na zasadzie, iż rządzący jest wprawdzie pierwszym sługą państwa, ale sam decyduje, co leży w interesie państwa.
W konsekwencji zasady ustrojowe Trzeciej Rzeszy można określić jako:
● zasadę rasistowską, podbudowaną nacjonalizmem w przeciwieństwie do dawnej zasady egalitarnego demokratyzmu,
● zasadę wodzostwa w przeciwieństwie do zasady podziału władz,
● zasadę supremacji woli wodza w przeciwieństwie do zasady formalnego legalizmu,
● zasadę monopolu jednej partii w przeciwstawieniu do zasady wielopartyjnego parlamentaryzmu,
● zasadę jednolitości Rzeszy w przeciwstawieniu do jej federacyjnej struktury.
Nieznana pierwotnemu programowi partii, dopiero po zmianie statutu w 1920 r., zasada wodzostwa występuje również wyraźnie w Mein Kampf (1924). „Ruch (hitlerowski) od najdrobniejszych spraw wyznaje zasadę bezwzględnego autorytetu wodza połączonego z jego najwyższą odpowiedzialnością”. Zasadę tę przeprowadził Hitler w strukturze partii po jej odbudowaniu w 1925 r. W partii „nie ma wydziałów głosujących, są tylko wydziały pracujące”, nie ma wyborów, są tylko nominacje, a „jedynie ze względu na prawo o stowarzyszeniach wódz całej partii wybierany jest przez zgromadzenie członków”.
Wypróbowaną w partii zasadę wodzostwa wbudowano w ustrój hitlerowski stopniowo. Pierwszym krokiem była Ustawa z 24 marca 1933 r. „dla usunięcia niedoli niemieckiego narodu i państwa”, dająca rządowi władzę ustawodawczą, kanclerz nie może jednak zmieniać przepisów konstytucji dotyczących kompetencji prezydenta ani rozwiązać Reichstagu i Reichsratu. Kanclerz zyskuje stanowisko naczelne.
Zasady wodzostwa nie ograniczono jednak do najwyższego czynnika w państwie, lecz przeniesiono ją odpowiednio na stosunek kierownika każdej jednostki państwowej do pomocników i ciał kolegialnych w tych jednostkach. W szczególności wszędzie na czele jednostek samorządu terytorialnego, gospodarczego, kulturalnego postawiono Führera, który był bądź mianowany przez Führera Rzeszy, bądź przez swego bezpośredniego przełożonego. Bądź też był Führerem z urzędu odpowiedni minister, a więc także czynnik pochodzący z nominacji Führera Rzeszy. Tworzono stożkową piramidę wodzów. Organy kolegialne, współpracujące z takimi Führerami, pochodzą bądź z nominacji, bądź też w części wchodzą do nich kierownicy partii hitlerowskiej na dane jednostki terytorialne lub kierownicy organizacji fachowej partii. Organy te mają funkcję doradczą, nie ma głosowania, członkowie rady wypowiadają swoje indywidualne opinie, z których swobodnie i wedle własnego uznania korzysta szef danej jednostki.
Na