Natomiast krytyka planów wojny w korpusie oficerskim powodowała wykluczenie, ale przede wszystkim w naczelnym dowództwie armii powodowała dymisje (feldmarszałek Blomberg, generał Fritsch – naczelny dowódca wojsk lądowych). Grupa dokonująca rewolty przeciwko Hitlerowi w 1944 r. została zdziesiątkowana. Na czele grupy stała generalicja wywodząca się ze starej pruskiej arystokracji.
Zastraszanie tych, którzy stawiali jakikolwiek opór, oraz oportunizm tych, którzy szukali pierwszej okazji, aby wskoczyć do rozpędzającego się pociągu (nazistowskiego), tworzyły mieszankę wybuchową. W nielicznych małych miasteczkach i wsiach naziści przejmowali kontrolę nad lokalnymi władzami. Burmistrzowie i radni należący do partii „marksistowskich” zostali oczywiści zmuszeni do opuszczenia urzędów43, natomiast przedstawiciele partii mieszczańskich i katolickich – odpowiednio „poinstruowani”. Wiele osób, jak to lapidarnie można napisać, „z własnej nieprzymuszonej woli” wstępowało do struktur NSDAP lub organizacji afiliowanych, aby połączyć swoją przyszłość z nowym ustrojem politycznym i pracować dla Führera (wodza).
Nowością faszyzmu było to – pisze Hobsbawm, że po objęciu rządów odmówił brania udziału w grach politycznych dawnego typu i przejmował wszystko, co tylko mógł. Całkowite przejęcie władzy oraz eliminacja wszystkich przeciwników we Włoszech trwały dłużej (1922–1928) niż w Niemczech (1933–1934), ale kiedy zostały już osiągnięte, okazało się, że nie ma żadnych wewnętrznych politycznych ograniczeń do powstania pełnej dyktatury najwyższego populistycznego lidera (Duce, Führer)44.
Tabela 1. Wzrost liczebności NSDAP
Źródło: N. Frei, Państwo wodzowskie. Rządy narodowosocjalistyczne w latach 1933–945, przekład R. Marszałek. Wyd. KR, Warszawa 2000, s. 279.
Rozdział 2
System państwa hitlerowskiego
1. Geneza i charakter ustroju Trzeciej Rzeszy
Powstanie systemu państwa hitlerowskiego można datować na dzień 30 stycznia 1933 r., kiedy to prezydent Rzeszy Hindenburg powołał na stanowisko kanclerza przywódcę partii narodowosocjalistycznej Hitlera. Partii, która w systemie partyjnym Republiki Weimarskiej zdobyła czołową pozycję. Zarówno powołanie Hitlera na kanclerza, jak i uformowanie przez niego rządu dokonały się formalnie według przepisów konstytucji weimarskiej z 31 lipca 1919 r.45. Zgodnie z konstytucją prezydent Rzeszy rozwiązał Reichstag, a na podstawie ordynacji wyborczej w dniu 5 marca 1933 r. wybrano nowy parlament, w którym większość miały stojące za gabinetem Hitlera partie NSDAP i DNVP – łącznie 288 posłów, SPD rozporządzała 120, a KPD – 81 głosami. Stronnictwa skrajnej prawicy nie miały jednak większości do zmiany konstytucji, ponieważ dla dokonania aktów niezgodnych z konstytucją potrzebne było poparcie innych partii. Z pomocą głosów Centrum, Bawarskiej Partii Ludowej i Niemieckiej Partii Ludowej nowy Reichstag uchwalił w dniu 24 marca 1933 r. Ustawę dla usunięcia niedoli narodu i Rzeszy (Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich), która to ustawa przyznała rządowi Rzeszy prawo uchwalania ustaw odbiegających w swej treści od konstytucji. W ten sposób na drodze formalnej, zgodnej z obowiązującą konstytucją, gabinet Hitlera (a faktycznie Hitler) uzyskał w Rzeszy władzę dyktatorską, ponieważ miał w swym ręku władzę wykonawczą, zyskał prawo wydawania ustaw, w czym nie był związany konstytucją, mógł wydawać przepisy sprzeczne z jej postanowieniami – posiadł władzę ustawodawczą i wykonawczą. W ten sposób nastąpił pierwszy wyłom w starym systemie politycznym państwa i możliwość przejścia do budowy nowego systemu politycznego – państwa hitlerowskiego.
Omówienie warstwy normatywnej jest tu konieczne, ponieważ ustawy stały się „narzędziami” zmian ustroju politycznego i całkowitego przejęcia władzy przez nazistów.
Wracając do ustawy z dnia 24 marca 1933 r. znanej szerzej pod nazwą „ustawa o pełnomocnictwach” (Ermächtigungsgesetz), to ustawa ta – jak wspomnieliśmy wcześniej – przyznawała rządowi Rzeszy prawo stanowienia ustaw bez przewidzianego w konstytucji Republiki Weimarskiej procesu postępowania, co stanowiło zupełną nowość w dotychczasowej praktyce politycznej. Akty ustawodawcze nie mogły jednak dotyczyć Reichstagu i Rady Rzeszy. Prezydent Rzeszy nie podpisywał już ustaw, czynność ta została przelana na kanclerza i właściwego ministra. Część artykułów konstytucji traciła ważność – były one wymienione w ustawie46. Pełnomocnictwa zostały udzielone na cztery lata (do 1 kwietnia 1937 r.) i miały być prolongowane.
Zachowując Reichstag i Radę Rzeszy, Hitler zademonstrował, że istnieje ciągłość władzy z jednej strony, ponieważ pozostały instytucje starego systemu państwa, a zapowiedź prolongowania ustawy o pełnomocnictwach wskazywała z drugiej strony, że chciał zachować legitymację oraz wrażenie o legalności swego stanowiska i prawomocność późniejszych działań.
Odsunięcie Reichstagu i Rady Rzeszy od udziału we władzy (a właściwie zwężenie ich roli), a upełnomocnienie kanclerza do jej sprawowania otwierało drogę do systemu dyktatury Hitlera, do osiągnięcia całkowitej władzy, kiedy to podejmowanie decyzji i inicjatywa ustawodawcza są scentralizowane i zmonopolizowane przez jedną osobę z pominięciem ciał kolegialnych, istniejących w systemie politycznym państwa hitlerowskiego.
Ewolucja systemu państwowego odbywała się w kierunku scentralizowania poszczególnych elementów tego systemu poprzez eliminację ogniw władzy, jednak początkowo przez ich ostrożne ograniczenie kompetencji.
Sytuacja ta dała podstawy do wysunięcia teorii, że w Trzeciej Rzeszy obowiązuje nadal konstytucja weimarska, a rządy Hitlera opierają się formalnie bądź na tej konstytucji, bądź też na ustawach uchwalonych w formie i warunkach przewidzianych dla jej zmiany, że uchylone są tylko te przepisy, które pozostają w sprzeczności z ustawodawstwem gabinetu Hitlera, wszystkie inne obowiązują i w każdej chwili mogą być zastosowane, możemy inaczej powiedzieć, że system polityczny państwa istnieje dalej, a uległy zmianie tylko pewne przepisy, które uznano za anachroniczne dla nowej sytuacji politycznej. Teoria ta była dość popularna w pierwszych miesiącach rządu Hitlera, w miarę jednak, jak poszczególne ogniwa systemu władzy zaczęły ulegać zmianom, a punkt ciężkości w mechanizmie władzy przesuwał się w kierunku osoby kanclerza, teoria ta okazała się fałszywa. Formalnie poprawna, ale pozostająca w jaskrawej sprzeczności z rzeczywistością i praktyką polityczną. Fakt dojścia do władzy Hitlera i jego partii, a więc grupy zwalczającej faktycznie i programowo system republikański, był końcem tego systemu państwowego. Założeniem systemu politycznego rządów Hitlera były program i praktyka polityczna partii narodowosocjalistycznej, w związku z tym ustawa zasadnicza przestała obowiązywać „wskutek milczącego i samego przez się zrozumiałego nieprzestrzegania i ignorowania jej przepisów”47.
Nowy system polityczny i instytucjonalny państwa nie został ujęty w formę nowej ustawy zasadniczej. Trzecia Rzesza do końca trwania nie miała konstytucji w znaczeniu formalnym, a nawet wiele jej zasad systemowych opierało się raczej na praktyce niż na prawie pisanym. W pierwszym roku rządów zapowiadano, że nowa konstytucja zostanie opracowana i przedłożona narodowi