Alfons Bukowski (1858–1921)
Źródło: Roeske W. Życiorysy zasłużonych farmaceutów: Alfons Bukowski (1858–1921). Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa 1968
Co ciekawe, walkę z nieuczciwym wspomaganiem koni rozpoczęto o wiele wcześniej niż w przypadku rywalizacji ludzi, bo już w XVII w. W 1666 r., w Anglii, wydano dekret zakazujący podawania koniom substancji pobudzających, a w 1947 r. powstało Stowarzyszenie Oficjalnych Chemików Wyścigów Końskich (ang. Association of Official Racing Chemists – AORC), które było odpowiedzią na szerzącą się plagę dopingu na torach wyścigowych.
Bukowski pracował 12 lat dla Warszawskiego Towarzystwa Wyścigów Konnych (do czego zachęcił go szwagier, który był dyrektorem tej instytucji), analizując ślinę koni na obecność alkaloidów (morfiny, kokainy, heroiny, kofeiny). Były to pionierskie badania, ponieważ dotychczas prowadzone próby analiz moczu i kału pobranych od koni nie przyniosły oczekiwanych efektów. Głównie ze względu na zbyt długi czas konieczny do uzyskania wyniku badań po ukończeniu wyścigu, co uniemożliwiało szybką wypłatę nagród za zwycięstwo w zawodach. Istotnym wkładem Bukowskiego w rozwój badań antydopingowych było także opracowanie przez niego autorskiej metody pobierania prób oraz regulaminu, który został wcielony w życie przez Zarząd Główny Stadnin Państwowych. Warto podkreślić, że Bukowski był autorem kilkuset prac naukowych z farmakognozji, toksykologii, bromatologii i fitochemii, w tym pierwszych polskich podręczników z tych dziedzin – Podręcznika do badania pokarmów, artykułów spożywczych i różnorodnych przedmiotów handlu (1884) oraz Podręcznika do rozbiórki moczu dla studentów i farmaceutów (1888). Już w XIX w. w swoich badaniach zajmował się sfałszowaną żywnością, problemem wciąż aktualnym (patrz rozdz. 27: „Doping nieświadomy”).
Wkład Polski w globalną walkę z dopingiem to oczywiście nie tylko dorobek Bukowskiego. O farmakologicznym wspomaganiu w sporcie dyskutowano w Polsce już podczas 36. Sesji MKOl, która odbyła się w 1937 r. w Warszawie. Brytyjski członek MKOl, David Burghley – mistrz olimpijski z Amsterdamu (1928) w biegu na 400 m przez płotki – informował o praktykach dopingowych, ale niewiele wówczas zrobiono, aby walczyć z tą patologią. Podjęcie rzeczywistych działań antydopingowych przez MKOl, 40 lat później, zbiegło się z organizacją w Poznaniu I Krajowej Konferencji Naukowej pt. „Problemy farmakologicznego dopingu w sporcie” (3 czerwca 1967 r.). Otworzył ją kierownik Katedry Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Poznaniu, prof. Edmund Chróścielewski. W inauguracyjnym wystąpieniu poinformował on m.in., że punktem wyjścia do zorganizowania spotkania były laboratoryjne badania antydopingowe kolarzy, uczestników Wyścigu Pokoju oraz Wyścigu Przyjaźni, przeprowadzane od dwóch lat przez jego zespół. Inicjatorem tychże badań byli dr Maria Kapczyńska – kierownik Pracowni Chemiczno-Toksykologicznej Zakładu, oraz Zbigniew Sobolewski – naczelny lekarz Polskiego Związku Kolarskiego.
Po wprowadzeniu systematycznej kontroli dopingu, podczas międzynarodowych zawodów sportowych organizowanych w Polsce analizy laboratoryjne przeprowadzano głównie w Pradze. Doniesienia o kolejnych badaniach antydopingowych wykonywanych w naszym kraju pochodzą z połowy lat 70. XX w. Wówczas to Polska była m.in. gospodarzem halowych mistrzostw Europy w lekkiej atletyce i mistrzostw Europy w boksie (1975) oraz mistrzostw świata w hokeju na lodzie grupy „A” (1976). Na potrzeby laboratoryjnej obsługi antydopingowej tych wydarzeń, ale także wielu innych o randze międzynarodowej i krajowej, w Centralnym Szpitalu Klinicznym Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach, przy Klinice Gastroenterologii, powstała Pracownia Antydopingowa. Jej kierownikiem był doc. Eugeniusz Fojt. W pierwszej połowie lat 80. XX w. próbki pobierane podczas kontroli dopingu w Polsce były z reguły wysyłane do Kreischy k. Drezna, choć wciąż aktywną działalność analityczną w kierunku stymulantów prowadziło laboratorium przy Klinice Gastroenterologii w Katowicach, kierowanej przez prof. Kornela Gibińskiego. Analizy w celu wykrycia SAA były wykonywane z Zakładzie Diagnostyki Laboratoryjnej Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie, której kierownikiem był dr Zbigniew Sagan.
We wrześniu 1987 r. oficjalną działalność rozpoczęło utworzone w Instytucie Sportu w Warszawie Laboratorium Kontroli Dopingu, przekształcone w 1995 r. w Zakład Badań Antydopingowych (ZBA). Jego pierwszym kierownikiem był dr Marek Daniewski.
Marek Daniewski(1940–2003)
Źródło: zbiory własne
W latach 1996–2001 funkcję kierownika ZBA pełnił dr Krzysztof Chrostowski, a od 2002 r. – dr Dorota Kwiatkowska. Od rozpoczęcia działalności priorytetowym zadaniem polskiego laboratorium antydopingowego było uzyskanie akredytacji MKOl, zastąpionej w 2004 r. przez akredytację WADA. Ze względów politycznych przez długi czas blokowano polskiej placówce możliwość przystąpienia do procedury akredytacyjnej. Na szczęście kilkunastoletnie starania oraz bezbłędne wykonanie trzech testów przedakredytacyjnych i testu końcowego (w latach 2002–2004)doczekały się pomyślnego finału w listopadzie 2004 r. Ten historyczny sukces był udziałem zespołu w składzie: Dorota Kwiatkowska, Andrzej Pokrywka, Ewa Turek-Lepa, Dorota Michalak, Ewa Partyka, Danuta Stańczyk, Barbara Wójcikowska-Wójcik oraz – w pierwszym okresie procesu akredytacyjnego – Krzysztof Chrostowski. Nieocenioną rolę w rozwoju ZBA i jego akredytacji odegrał także wieloletni dyrektor Instytutu Sportu – prof. Ryszard Grucza, który w 2002 r. został nominowany przez WADA na niezależnego obserwatora badań antydopingowych podczas IO w Salt Lake City, a w latach 2002–2004 pełnił funkcję przewodniczącego Grupy Monitorującej Konwencję Antydopingową Rady Europy.
Ryszard Grucza(1946–2015)
Źródło: zbiory własne
Z kolei do zgody MKOl na rozpoczęcie procesu akredytacyjnego znacząco przyczyniła się wybitna polska lekkoatletka, członkini MKOl, Irena Szewińska, która doprowadziła do nieformalnej wizyty w ZBA ówczesnego dyrektora Komisji Medycznej MKOl – dr. Patricka Schamascha. Dzięki akredytacji WADA polskie laboratorium przestało mieć wyłącznie charakter lokalny i od wielu lat obsługuje wiele najważniejszych międzynarodowych imprez sportowych na świecie, zwiększając z roku na rok liczbę badanych próbek (patrz podrozdz. 19.2: „Organizacja laboratorium antydopingowego”). Dnia 1 stycznia 2019 r., na podstawie zapisów ustawy o zwalczaniu dopingu w sporcie, ZBA został wyodrębniony ze struktur Instytutu Sportu i działa jako niezależny podmiot pod nazwą Polskie Laboratorium Antydopingowe (patrz rozdz. 2: „Reguły prawne”).
Tworząc system antydopingowy w Polsce, w 1988 r. powołano także Komisję Antydopingową, a w 1989 Radę do Spraw Przeciwdziałania Dopingowi w Sporcie, którą w 1993 r. przekształcono w Komisję do Zwalczania Dopingu w Sporcie. Pierwsza Komisja została powołana przez przewodniczącego Komitetu do Spraw Młodzieży i Kultury Fizycznej na podstawie ustawy z 1984 r. o kulturze fizycznej, w której zapisano, że „używanie przez zawodników środków farmakologicznych i innych uznanych za dopingujące jest zabronione”. Przewodniczącymi Komisji byli kolejno dr Ryszard Wysoczański, prof. Jerzy Sowiński, prof. Jerzy Smorawiński, prof. Jerzy Jurkiewicz i ponownie prof. J. Smorawiński. W 2017 r. Komisję zastąpiła Polska Agencja Antydopingowa (patrz rozdz. 2: „Reguły prawne”), kierowana przez Michała Rynkowskiego.
W ostatnich latach znaczenie Polski w światowym systemie antydopingowym znacząco wzrosło, czego dowodem jest chociażby powierzenie przez WADA organizacji V Światowej Konferencji Antydopingowej (Katowice, 5–7 listopada 2019), najważniejszego wydarzenia związanego z walką z dopingiem w sporcie. Poprzednie konferencje odbyły się w Lozannie (1999), Kopenhadze (2003), Madrycie (2007) i Johannesburgu (2013). Jednakże bez precedensu jest przede wszystkim fakt, że 1 stycznia 2020 r. na czele Światowej Agencji Antydopingowej stanie Polak, Witold