Powieść francuska, poza pseudofilozoficznymi przypowiastkami Voltaire’a (1694-1778) w rodzaju Kandyda (1759) czy Jana Jakuba Rousseau (1712-1778) Emila (1762) i rozwlekłą Julią, czyli Nową Heloizą (1761), czy też Denisa Diderota (1713-1784) z Kubusiem fatalistą i jego panem (wyd. 1796) – od około 200 lat niemal nie jest czytana. Próbę czasu wytrzymała powieść psychologiczna Choderlosa de Laclos (1741-1803), słynne Niebezpieczne związki (wyd. 1782, w Polsce w tłumaczeniu Boya-Żeleńskiego 1912), za to później literatura francuska błyszczy najwspanialszymi światłami. Zaczyna się pierwsza liga powieści europejskiej – Aleksander Dumas ojciec (1802-1870), autor najsławniejszych powieści w dziejach światowej literatury, trylogii o trzech nierozłącznych przyjaciołach „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego” – Trzej muszkieterowie (wyd. 1844, w Polsce 1846), Dwadzieścia lat później (wyd. 1845, w Polsce 1846), Wicehrabia de Bragelone (wyd. 1848, w Polsce 1849) i wreszcie Hrabia Monte Christo (wyd. 1845, w Polsce 1846). Victor Hugo (1802-1885) jako polityk rojalista, liberał, sympatyk komunardów – częsty przypadek wśród Francuzów (i nie tylko), ale przede wszystkim jedna z najwybitniejszych postaci literatury francuskiej i europejskiej, poeta, dramatopisarz, jednak zwłaszcza powieściopisarz – czymże byłaby literatura europejska bez Quasimoda, dzwonnika z Notre Dame, czyli Katedry Najświętszej Marii Panny w Paryżu (wyd. 1831, w Polsce 1846) – średniowieczny Paryż w oczach XIX-wiecznego romantyka to może więcej sentymentu niż zrozumienia wielkości średniowiecza, ale to dzięki między innymi tej powieści katedra Notre Dame, sponiewierana za rewolucji, wróciła odnowiona do świetności! Wreszcie Nędznicy (wyd. 1862, w Polsce tego samego roku!) – na poły publicystyczna panorama społeczeństwa rewolucyjnej Francji – konflikt i krzywda w zderzeniu jednostka–społeczeństwo.
[no image in epub file]
Victor Hugo, Katedra Najświętszej Marii Panny w Paryżu, wydanie 1
Honoré de Balzac (1799-1850) – genialny i fenomenalnie płodny pisarz, autor zaplanowanego na 135 powieści cyklu Comédie humaine (Komedia ludzka), z których napisał 85, a wśród nich Ojciec Goriot (1834), Stracone złudzenia (1837), Eugenia Grandet (1833), Kuzyn Pons (1847), wszystkie wydane również po polsku – realistyczne i krytyczne obserwacje społeczeństwa francuskiego od rewolucji do czasów Ludwika Filipa. Dziełem literackim jest korespondencja Balzaca z Eweliną Hańską (1801-1882), poślubioną przez niego tuż przed śmiercią. Historia miłości Balzaca i pani Hańskiej, miłości sentymentalnej i dramatycznej, wpisuje się całkowicie – w sposób przez kochanków niezaplanowany – w gusta epoki romantyzmu. Niezwykle uzdolniona, świetnie wykształcona siostra pisarza Henryka Rzewuskiego pisze w 1832 roku ze swojego majątku w Wierzchowni na dalekiej Ukrainie list do znanego już pisarza, nawiązuje się w ten sposób korespondencja – zachowały się tylko listy Balzaca, swoje pani Ewelina zniszczyła po ślubie. „Cudzoziemka”, jak podpisuje się pani Hańska, fascynuje pisarza rozumem, talentem i rodzącym się uczuciem, na przeszkodzie stoi jednak mąż Wacław Hański, który taktownie umiera w 1843 roku, zostawiając żonie ogromny majątek wartości 25 milionów rubli. Ślub odbywa się w roku 1850 w Berdyczowie, kilka miesięcy przed śmiercią schorowanego od pewnego czasu Balzaca. Krytycy zwracają uwagę na wpływ pani Hańskiej – największe dzieła napisał Balzac po poznaniu Eweliny, później, w latach czterdziestych XIX wieku, pomagała ona Balzacowi redagować jego książki, a istnieje uzasadnione przypuszczenie, że była autorką fragmentów jego dzieł217. Balzac uwiecznił żonę w kilku postaciach, między innymi jako Eugenię Grandet w powieści pod tym samym tytułem.
Stendhal (1783-1842), autor powieści Czerwone i czarne (wyd. 1830, w Polsce 1899), z analizą psychologiczną bohatera i realistycznym opisem Francji, czy sławnej Pustelni parmeńskiej (wyd. 1839, w Polsce 1899) przedstawiającej psychologię i dramat miłości, z tragicznym finałem. Gustave Flaubert (1821-1880) to autor Pani Bovary (wyd. 1857, w Polsce 1878), będącej studium psychologii kobiety – oczywiście miłość i ucieczka od prowincjonalnej nudy w świat iluzji – były to tematy intrygujące zawsze, a w XIX wieku szczególnie.
W Niemczech wielkość i światową pozycję wśród powieściopisarzy osiągnął Thomas Mann (1875-1955), autor Buddenbrooków (1901, w Polsce 1931), za których otrzymał Literacką Nagrodę Nobla w 1929 roku, kroniki wielkości i upadku XIX-wiecznego wielkiego rodu kupieckiego, dalej Śmierci w Wenecji (wyd. 1913, w Polsce 1922) i Czarodziejskiej góry (wyd. 1924, w Polsce 1930).
Trwałą światową pozycję zdobył Henryk Sienkiewicz (1846-1916), autor tłumaczonych na niemal wszystkie języki świata: Trylogii Ogniem i mieczem (1883), Potop (1886), Pan Wołodyjowski (1887), a następnie Quo vadis (1896), Krzyżaków (1900), W pustyni i w puszczy (1911), laureat Literackiej Nagrody Nobla w 1905 roku. Sienkiewicz należał do najpopularniejszych, najczęściej wydawanych i osiągających największe nakłady pisarzy świata, a jego powieści do najczęściej ekranizowanych dzieł literackich. Na jego pogrzeb wieniec przysłał król angielski Jerzy V, a papież Benedykt XV uroczysty adres.
Rosja, której górna, bardzo wąska warstwa europeizowała się od końca XVIII wieku, wydała w XIX wieku wielkich powieściopisarzy, którzy kształtowali życie intelektualne ówczesnego świata – do największych należą Lew Tołstoj (1828-1910), genialny pisarz, który wywarł wpływ na literaturę, ale również w pewnym stopniu na mentalność rosyjską, a po części i europejską. Jego Wojna i pokój (wyd. 1869, w Polsce 1894) to wielka panorama historyczna i obyczajowa, Anna Karenina (wyd. 1877, w Polsce 1898) to z kolei jedna z najwspanialszych sylwetek kobiecych w literaturze światowej. Te dzieła Tołstoja zdobyły dla rosyjskiej literatury trwałe miejsce w kulturze europejskiej. Pod koniec życia napisał Tołstoj szereg utworów mniej znanych, akcentujących aspekty moralistyczno-dydaktyczne, takich jak Ciemna potęga (1886) czy Żywy trup (1900). Fiodor Dostojewski (1821-1881) (Dostojewscy byli rodziną polską i katolicką wywodzącą się z Dostojewa w powiecie pińskim na Litwie, herbu Radwan, później przeszli na prawosławie – przywoływała to córka pisarza), światowej sławy autor Zbrodni i kary (wyd. 1866, w Polsce 1887), Idioty (wyd. 1868, w Polsce 1909), Biesów (wyd. 1870, w Polsce 1908), Braci Karamazow (wyd. 1880, w Polsce 1913). Obaj wielcy pisarze – Dostojewski w całej swej twórczości, a Tołstoj w późnym okresie – są przykładami typowego rozdarcia rosyjskiej tożsamości. Tołstoj w swych późnych dziełach, tak jak Dostojewski w namiętnym poszukiwaniu prawdy o człowieku, jego psychice, moralności i religii popadli w swoisty „anarchizm chrześcijański” – teoria niesprzeciwiania się złu u Tołstoja, doktryny o historycznym i religijnym posłannictwie Rosji u Dostojewskiego, a nadto o szczególnej misji rosyjskiego chłopstwa u obydwu, są przejawami nigdy nierozwiązanych dylematów, na które cierpiała rosyjska inteligencja. Szkoda!
Niewątpliwie do wielkich powieściopisarzy i dramatopisarzy rosyjskich i europejskich XIX wieku należał Nikołaj Gogol (1805-1852). Gdy chodzi o talent i formę – Europejczyk, jak Dostojewski, a przede wszystkim Tołstoj, gdy chodzi o przesłanie, podobnie jak Dostojewski i późny Tołstoj, mroczno-pesymistyczny i utopijny. Rewizor (wyd. 1836, w Polsce 1846), Martwe