Wiek XVI to czas ogromnego rozwoju gospodarczego Europy – można powiedzieć, że był to wiek nie tyle wielkich wynalazków, co wielkich usprawnień: szerokie zastosowanie i usprawnienie napędu wodnego – koło wodne – zwiększało produkcję tkacką i foluszniczą, a także metalurgiczną, a nie tylko rolniczą, kontynuowano osuszanie nowych terenów pod uprawę, szczególnie, ale nie tylko, w Niderlandach, które od Artois po Fryzję były jednym z najbogatszych regionów Europy. Produkcja broni, zwłaszcza związana z szerokim zastosowaniem prochu, połączonym z niemal rewolucyjnym wynalazkiem (Norymberga 1517) spustu odpalającego proch zamiast podpalanego lontu, a więc rusznikarstwo, była istotną gałęzią gospodarki. Rozpowszechnienie sprężyny do zegarka wynalezionej we Włoszech w XV wieku, ale na wielką skalę zastosowanej dopiero w XVI wieku (Norymberga 1505) dało początek produkcji małych zegarków przenośnych noszonych przy sobie i stąd nazwanych „kieszonkowymi”, zapoczątkowało też przemysł zegarmistrzowski z ośrodkami najpierw w Niemczech, następnie w Genewie, Paryżu, wreszcie w całej Europie. W 1505 roku w Wenecji udoskonalono w radykalny sposób produkcję luster – tafle szkła podlewano stopem cyny i rtęci. Odtąd Wenecja stała się wielkim ośrodkiem produkcji luster. Od około roku 1500 w Anglii zaczęto używać do pisania na papierze grafitowych sztyfcików – był to prototyp ołówka.
Również w Anglii górnictwo węgla nabierało niemal przemysłowych rozmiarów, aczkolwiek węgiel stosowany był jedynie do ogrzewania domów i w kowalstwie. Węgiel zastępował trudno dostępne z powodu wycięcia lasów drewno. Zastosowanie młotów hydraulicznych przy wydobywaniu i oczyszczaniu rud metali, głównie złota i żelaza, doprowadziło do znacznego zwiększenia produkcji tych metali. Ogromne przyspieszenie zaznaczyło się w budowie okrętów – w istotny sposób usprawniono i rozbudowano ożaglowanie, bardzo znacznie powiększając powierzchnię oddziaływania wiatru przez zastosowanie trzech masztów, wzmocniono burty, wyporność zwiększono do 200 ton, zastosowano nowe przyrządy do nawigacji – busolę, astrolabium i kwadrant.
Istotne zmiany nastąpiły w rolnictwie – w krajach południa Europy wprowadzono uprawę ryżu, pomarańcz i kukurydzy. Po raz pierwszy we Włoszech zastosowano siewnik. W krajach północnych część pól zamieniono na pastwiska ze względu na popyt na wełnę, co stwarzało koniunkturę dla eksportu zboża z krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Sposób produkcji też uległ istotnej zmianie – po raz pierwszy zastosowano organizację, która stała się prototypem dla późniejszej produkcji przemysłowej – tak zwany system nakładczy – przedsiębiorca powierzał pewne typy produkcji licznym wykonawcom, czy to chałupnikom, czy też zebranym w jednym miejscu robotnikom, półprodukty dostarczane innym wykonawcom były przez nich udoskonalane albo składane i w ten sposób jeden przedsiębiorca stawał się producentem na skalę znacznie przekraczającą możliwości dotychczasowego mistrza-właściciela warsztatu. Organizatorem-przedsiębiorcą był często kupiec, przez co kilka elementów procesu gospodarczego znajdowało się w jednych rękach i było łatwiejsze do sterowania i znacznie skuteczniejsze dla osiągniecia maksymalnego efektu ekonomicznego. Tak powstała manufaktura. System ten rozsadzał w pewnym stopniu dotychczasowy system cechowy.
Naturalnie na sytuację gospodarczą Europy ogromny wpływ miały wielkie odkrycia zamorskie – głównie Hiszpanów i Portugalczyków. Pionierami byli ci ostatni. Młodszy syn króla Portugalii Jana I i Joanny Angielskiej, książę Henryk Żeglarz (1393-1460), w swym zamku Sagres założył rodzaj morskiego instytutu naukowego, w którym zatrudniał astronomów, geografów, kartografów oraz żeglarzy wszelkich narodowości i począwszy od 1418 roku aż do roku 1460 niemal corocznie wysyłał ekspedycje, które zajmowały się sporządzaniem map wybrzeży, prądów morskich, nawiązywaniem kontaktów z ludnością tubylczą i kolonizowaniem wysp na Atlantyku. „Dzieła prowadzone pod jego patronatem stworzyły podwaliny pod dalsze odkrycia”93. W roku 1487 król Jan II wysłał ekspedycje, które okrążyły Przylądek Dobrej Nadziei, w latach 1497-1499 ekspedycja Vasco da Gamy dotarła do Indii, na początku XVI wieku Portugalczycy założyli ufortyfikowane placówki handlowe od Mozambiku i Zatoki Perskiej aż do Wysp Korzennych (dzisiejsze Moluki). W 1513 roku wpłynęli do Kantonu w południowych Chinach, a w połowie XVI wieku nawiązali regularne stosunki dyplomatyczne z Japonią i objęli w posiadanie Brazylię. Inwencja Hiszpanów i Portugalczyków końca wieku XV i przez cały wiek XVI była wprost bajeczna! Najbardziej zasłużony dla penetracji świata przez Portugalczyków po księciu Henryku był król Manuel I Wielki, zwany nie bez powodu królem Manuelem Szczęśliwym. Manuel Szczęśliwy panował od roku 1495 do 1521, patronował wielkim dziełom swojego królestwa, jemu zawdzięcza swój rozkwit sztuka, a przede wszystkim architektura tego czasu, której styl nosi miano manuelińskiego.
Jednym z największych dzieł w historii ludzkości, a może trzeba by powiedzieć jednym z największych eksperymentów – zarazem najbardziej symbolicznym – było opłynięcie kuli ziemskiej przez wyprawę żeglarza portugalskiego w służbie króla hiszpańskiego Karola I (późniejszego cesarza Karola V) Fernão de Magalhães, znanego pod hiszpańskim imieniem Ferdynand Magellan. Magellan wyruszył z portu Sanlúcar na zachód pięcioma karawelami 20 września 1519 roku, by potwierdzić, że Ziemia jest kulą, spodziewając się, iż jadąc na zachód, powróci ze wschodu. Przepłynąwszy Atlantyk, odkrył w Patagonii na południowym cyplu Ameryki cieśninę nazwaną następnie jego imieniem (Cieśnina Magellana), dzięki czemu odkryto drogę przez ocean, który nazwał Morzem Spokojnym (dziś Ocean Spokojny), dopłynął do Filipin, gdzie zginął 27 kwietnia 1521 roku w potyczce z tubylcami. Po stracie trzech spośród pięciu statków dwa ocalałe („Trinidad” i „Victoria”), przepłynąwszy Ocean Indyjski i opłynąwszy Przylądek Dobrej Nadziei, dotarły ze wschodu do portu Sanlúcar 6 września 1522 roku. Nie było wątpliwości – Ziemia jest kulą!
Wielki rozwój żeglarstwa doprowadził do ogromnego rozwoju stoczni zarówno włoskich, hiszpańskich, portugalskich, flandryjskich, jak i angielskich. Ogromne ożywienie handlowe zaczęło się oczywiście w miastach portowych – najważniejsze w XVI wieku to Sewilla, Kadyks, Antwerpia, Hawr, Amsterdam, Wenecja, Genua, Londyn, Gdańsk, Hamburg, Marsylia. Wielkie obroty towarowe i związane z tym wysokie obroty finansowe oraz znaczny obrót wekslowy doprowadziły do powstania giełd – pierwsza giełda w Europie została otwarta w 1531 roku w Antwerpii.
Wielki rozwój gospodarczy owocował znacznym wzrostem ludności Europy, a szczególnie ludności zamieszkałej w miastach. Na początku XVI wieku ludność Europy liczyła około 70 milionów, w tym we Francji było około 16 milionów, w Niemczech 12 milionów, we Włoszech 10 milionów, w Hiszpanii z Portugalią 9 milionów, a w Anglii 4 miliony. Pod koniec tego samego wieku było to już około 90-100 milionów, z czego Francja liczyła około 19 milionów, Niemcy około 16 milionów, Włochy 13 milionów, a Hiszpania z Portugalią ok. 11 milionów. Uważa się, że w Europie Zachodniej liczba ludności miejskiej podwoiła się w ciągu XVI wieku i tak przykładowo około 1600 roku Londyn liczył 200 tysięcy mieszkańców, Paryż 220 tysięcy, Lizbona 100 tysięcy, Amsterdam 65 tysięcy. We Włoszech, Hiszpanii i Portugalii ludność miejska stanowiła połowę liczby mieszkańców, we Francji i Niemczech około jednej trzeciej liczby.
Sztuka – wielcy z wielkich w malarstwie, rzeźbie i literaturze
Wiek