Obok Szekspira do twórców tak zwanego dramatu elżbietańskiego należał także Christopher Marlowe (1564-1593), współczesny im był sir Walter Raleigh (1552-1618), żeglarz, korsarz i poeta, faworyt królowej Elżbiety I. W 1642 roku purytanie, skrajny odłam protestantyzmu, po wygnaniu Karola I objęli władzę w Londynie i nakazali zamknięcie wszystkich teatrów – rozciągnęli swoją nienawiść do sztuk plastycznych (swoisty ikonoklazm) na wszelki rodzaj rozrywek jako dzieł szatana. Współczesna – choć dłużej jeszcze działająca – była grupa poetów zwanych metafizycznymi, którzy w krótkich formach poetyckich osiągnęli mistrzostwo – oprócz sir Waltera Raleigh, autora między innymi wierszy Czymże jest życie i Epitafium własne, należeli do nich Fulke Greville lord Brook (1554-1628), autor Chorus sacerdotum, czy Robert Southwell (1561-1595), który napisał Dziecię płonące, być może najbardziej spośród nich znany John Donne (1572-1631), autor choćby Wschodu słońca i Nieskończoności kochanków, George Herbert (1593-1633), twórca Odwetu, Ołtarza, Męczarni, Odkupienia i Grobu. Niektórzy z nich byli katolikami, inni protestantami. Doprawdy angielska literatura końca XVI i XVII wieku szturmem weszła na szczyty nieosiągnięte w Anglii nigdy wcześniej i przez niewielu później95.
To be, or not to be: that is the question:
Whether ’tis nobler in the mind to suffer
The slings and arrows of outrageous fortune,
Or to take arms against a sea of troubles,
And by opposing end them? To die: to sleep;
No more, and by a sleep to say we end
The heart-ache and the thousand natural shocks
That flesh is heir to, ’tis a consummation
Devoutly to be wish’d. To die, to sleep;
Być czy też nie być – oto jest pytanie!
Czyliż szlachetniej ścierpieć w myślach strzały
I ostrza losu gniewnego, czy może
Broń lepiej chwycić przeciw morzu cierpień,
Stawiwszy opór – stłumić. Umrzeć – zasnąć.
Nic więcej. W takim śnie przestaje serce
Boleć i gaśnie tysiąc wstrząsów, których
Dziedzicem ciało. Oto zatracenie
Pragnień najgłębszych godne. Umrzeć – zasnąć.
W. Shakespeare, Antologia liryki angielskiej 1300-1950, tłum. J. Pietrkiewicz, Londyn 1958.
Skazy na cywilizacji łacińskiej – centralizacja władzy, walka z czarownicami, wojska zaciężne, kondotierzy
Wiek XVI był niezwykle istotny dla Europy, i to zarówno pod względem politycznym, gospodarczym, religijnym, jak i z uwagi na włączenie do obszarów chrześcijańskich ogromnych przestrzeni Nowego Świata. Podboje muzułmańskie i upadek Węgier po przegranej z Turkami bitwie pod Mohaczem w roku 1526, Turcy oblegający Wiedeń w roku 1529, a z drugiej strony początek końca tureckich zwycięstw – bitwa pod Lepanto (1571), w której flota hiszpańska i Zakonu Maltańskiego rozgromiła flotę turecką. Wiek XVI przyniósł też wiele europejskich porażek zarówno w sferze politycznej, jak i doktrynalnej. I chociaż trudno się zgodzić z dotychczasową periodyzacją, radykalnie zakwestionowaną przez Le Goffa i Kłoczowskiego, jakoby wiek XVI stanowił początek ery nowożytnej, to jednak niewątpliwie w tymże wieku zarysowały się tendencje, które coraz bardziej będą wpływać na to, co nazywamy cywilizacją europejską, i zmienią ją w końcu w taki sposób, że nie będzie ona miała wiele wspólnego ze swoimi fundamentami.
Protestancka reformacja przyniosła rewolucyjne zmiany nie tylko na gruncie teologicznym czy eklezjalnym. Podobny zakres zmian wywołała ona również na gruncie politycznym – poprzez uwypuklenie roli państwa.
G. Kucharczyk, Protestancka reformacja, „Miłujcie Się” 2017, nr 2.
Niewątpliwie największą katastrofą była reformacja, która podzieliwszy Europę wyznaniowo, podzieliła ją również politycznie, co w konsekwencji doprowadziło do krwawych wojen religijnych, które z większą lub mniejszą intensywnością będą trwały aż do pokoju westfalskiego w 1648 roku. Reformacja przyczyniła się w istotny sposób do centralizacji władzy państwowej – najpierw w krajach, w których religię poddała państwu, a pośrednio niemal w całej Europie, w której władcy naśladowali wzory protestanckie. Przypomnijmy, że w krajach protestanckich każdy władca był głową Kościoła, a już absolutnie totalny charakter przyjęła władza świecka w niektórych miastach, gdzie władzę tę wprost objęli „kapłani” nowej religii – Kalwin w Genewie czy Zwingli w Zurychu – w XVI wieku skończyło się definitywnie wspólne społeczeństwo Europy, skończyła się europejska ResPublica Christiana. A najwymowniejszym tego znakiem był sojusz króla Francji, tej Francji, która zrodziła wyprawy krzyżowe przeciw muzułmanom, z Turcją Sulejmana Wspaniałego przeciwko cesarstwu, a w konsekwencji także przeciw Jagiellonom na Węgrzech, z 1521 i 1536 roku.
Na wzmocnienie władzy centralnej oczywiście istotny wpływ miał też problem wewnętrzny – nawet w krajach katolickich wpływy protestanckie antagonizowały społeczeństwo i wygrana królewska wzmacniała władcę katolickiego – podobnie jak wygrana protestancka wzmacniała władcę protestanckiego. Henryk VIII w Anglii otrzymał istotne narzędzie wzmocnienia władzy, gdy stał się głową Kościoła, podobnie jego następcy – syn Edward VI i córka Elżbieta I. Franciszek I we Francji, wykorzystując trudną sytuację Rzymu, podporządkował sobie w znacznym stopniu Kościół, wprowadzając stały skarb i wojsko, a inkorporując Sabaudię i Bretanię, stworzył podstawy do przyszłej władzy absolutnej królów Francji, którą wzmocnił dwa pokolenia później Henryk IV. Cesarz Karol V – jako król Hiszpanii Karol I – przestał od roku 1521 zwoływać hiszpańskie Kortezy, a niezależność miast, poza Niemcami, była coraz bardziej ograniczana. Na wschód od Łaby w Niemczech, a także w Polsce i Czechach poddaństwo chłopów było coraz bardziej uciążliwe, a wspólnoty wiejskie w dobrach prywatnych przestawały stopniowo istnieć.
Niewątpliwie społeczeństwo obywatelskie, tak jak je widziało dojrzałe średniowiecze od XI do XV wieku, miało swoje apogeum za sobą. Były też dalsze poważne skazy na obrazie Europy wieku humanistów. Hańbą niewątpliwie była zgoda Europy na niewolnictwo Murzynów w Nowym Świecie. Od wczesnego średniowiecza do mniej więcej XI wieku społeczeństwa Europy nie były – według klasycznego podziału – społeczeństwami niewolniczymi, a jedynie społeczeństwami, w których niewolnictwo występowało, natomiast około roku 1000 niewolnictwo w Europie