Oprócz Florencji oczywiście nadal jasno świeciło słońce Wenecji – drugiego obok Florencji ośrodka malarstwa. Wenecja – absolutny fenomen – potęga morska od końca VII do XVIII wieku, zawsze w czołówce sztuki – od Bazyliki św. Marka budowanej od IX wieku z mozaikami bizantyjskimi z XIII wieku, później promieniująca sztuką już w pełni łacińską na całą Europę, szczególnie od XV do XVIII wieku. Jej najjaśniejsze trzy gwiazdy XVI wieku to Tycjan – Tiziano Vecello (około 1481-1576), między innymi nadworny malarz cesarza Karola V i wśród wielu innych dzieł autor jego wspaniałego portretu konnego z roku 1548, przedstawiającego cesarza po bitwie pod Mühlbergiem, dziś w Prado, czy portretu papieża Pawła III z nepotami z 1546 roku – chciałoby się powiedzieć: portrecista wszech czasów; Tintoretto – Jacopo Robusti Tintoretto (1518-1594), autor pełnych dramatyzmu i ekspresji obrazów, którymi pokrył ściany i sklepienia najbardziej znanych budowli weneckich: Pałacu Dożów (1562), Scuola (scuola-bractwo) della Trinita (1553), Scuola di San Marco (1562), Scuola di San Rocco (1564) i wielu obrazów dziś znajdujących się w największych muzeach Europy i świata, a także słynna Ostatnia Wieczerza w San Giorgio Maggiore w Wenecji (1592). I Veronese – Paolo Caliari urodzony w Weronie w 1529 roku, stąd Veronese, zmarły w Wenecji w 1588 roku, autor „uczt”, między innymi Uczty w domu Lewiego (1573), absolutnie niezrównanej Uczty w Kanie Galilejskiej (1563) – dziś w Luwrze – czy Triumfu Wenecji (1555) dla Pałacu Dożów i wielu innych obrazów, dziś w największych muzeach świata – majestatyczna architektura, mistrzowskie skróty, wspaniały koloryt, ruch postaci. Gdy myślimy o malarstwie włoskim XV i XVI wieku, odnosimy wrażenie, że powiedziane zostało ostatnie słowo, że nic się już nie da dodać – tymczasem geniusz Europy łacińskiej miał nam jeszcze do zaproponowania wszystko to, co zobaczymy w następnych wiekach!
Poza Włochami warto odnotować francuską szkołę Fontainebleau. W krajach protestanckich malarstwo załamało się zupełnie przez niechęć twórców reformacji, protestancki ikonoklazm – do XVIII wieku nie ma nawet czego wspomnieć. Poza Niderlandami, które zarówno przed podziałem na północne protestanckie (dzisiejsza Holandia), jak i południowe katolickie (dzisiejsza Belgia) były niewątpliwie po Włoszech najsilniejszymi ośrodkami malarstwa w XVI wieku – malowali tam Quentin Massys, Jan Gossaert Mabuse, Bernard van Orley, Joachim Patinir, Lucas van Leyden, a później Hieronim Bosch oraz jeden z najbardziej sugestywnych malarzy Pieter Breughel Starszy (około 1525-1569), urodzony niedaleko Bredy, zmarły w Brukseli. Jego realizm, rodzajowość, a jednocześnie siła i sugestywność autentyzmu są jedyne w swoim rodzaju – Krajobraz zimowy, inaczej Myśliwi na śniegu, Chłopskie wesele, dziś oba w Kunsthistorische Museum w Wiedniu, czy Spis ludności w Betlejem w Galerii Królewskiej w Brukseli nie mają żadnych analogii – poza licznymi kopiami malowanymi przez jego syna Pietera Breughela Młodszego (1564-1638) – szczególnie pod względem autentyzmu i mistrzostwa w całym malarstwie europejskim. No i przedstawiciele szkoły naddunajskiej z Albrechtem Altdorferem (1480-1538), malarzem nieprawdopodobnych wizji – Bitwa Aleksandra Wielkiego namalowana w 1529 roku, obecnie w Alte Pinakothek w Monachium, wreszcie jeden z największych malarzy europejskich Albrecht Dürer (1471-1528).
Architektura europejska tej epoki to architekci włoscy, którzy nie będąc zbytnio „obciążeni” tradycją gotyku, którego architektura zrodziła się i rozkwitła głównie na północy, budowali w XV i XVI wieku sławne kościoły. Koncepcja artystyczna tych kościołów zapowiadała nowy styl w architekturze. Charakteryzowały je bezpośrednie odniesienia do antyku – między innymi katedra we Florencji, zwieńczona kopułą przez Filippa Brunelleschiego w 1436 roku czy Bazylika św. Piotra w Rzymie, budowana kolejno między innymi przez Bramantego, Rafaela i dokończona (niemal) przez Michała Anioła w latach 1547-1564. Odniesienia do antyku dały dobrą podstawę koncepcji architektury barokowej. Bezpośrednim pierwowzorem architektury barokowej stał się jezuicki kościół Il Gesù w Rzymie.
Architektura rezydencjonalna we Włoszech to projekty Andrei Palladia (1508-1580), między innymi Villa Barbaro (1560) czy Villa Rotonda (po 1550). Rezydencje projektowane przez Palladia zrywały zupełnie z tradycją siedziby zamku feudała, a stawały się wygodną wiejską willą-pałacem – poza Włochami stały się wzorem dla wiejskich rezydencji dopiero w późniejszych wiekach – i jako koncepcja siedziby wiejskiej przetrwały w gruncie rzeczy aż do XX wieku. Natomiast w ówczesnej Europie tradycja „zamkowa”, rycerska, była tak silna, że chociaż szlachcic – i nie tylko szlachcic – chciał mieszkać wygodnie i chociaż wieże oraz fosy nie mogły go już bronić wobec nowej techniki wojennej, to jednak z wieżą i fosą rozstać się nie było tak łatwo – Chambord wzniesiony dla królów Francji Franciszka I i Henryka II w latach 1519-1556 jest tego najlepszą ilustracją.
[no image in epub file]
Kościół Il Gesù, Rzym, 1568-1584
Kościołów w XVI wieku poza Włochami wielu nie wznoszono, a jeżeli nawet, to tradycja gotycka była tak silna, że nie wzorowano się na Florencji czy Rzymie, ale na własnych dawniejszych przykładach – tak wzniesiono w połowie XVI wieku jeden z największych kościołów Paryża, gotycki kościół św. Eustachego, a w latach siedemdziesiątych XVII wieku rozbudowano, zachowując gotycki charakter, katedrę w Orleanie. Jednak jak architektura, tak i inne dziedziny sztuki nie mogły dorównać malarstwu tej epoki. Dante aż do czasu geniuszu Szekspira pozostawał w Europie raczej samotną literacką gwiazdą. Inni byli wybitni, ale nie dorównali tamtym – Petrarka (1302-1374), młodszy o pokolenie od Dantego, był wybitny, ale nie genialny, jego przyjaciel Giovanni Boccaccio (1315-1375) zapewnił sobie miejsce w historii literatury frywolnym Dekameronem (1353). Poeci włoskiego XVI wieku to między innymi Pietro Aretino (1492-1556), autor listów, poematów i komedii, wybitniejszy Lodovico Ariosto (1474-1533), autor Orlanda Szalonego – ze starym motywem rycerzy walczących z Saracenami – przypomina się tu Pieśń o Rolandzie, rycerzu Karola Wielkiego, i młodszy od nich Torquato Tasso (1544-1595), autor słynnej Jerozolimy wyzwolonej (1581). Ten ostatni poemat jest pewnie najważniejszym dziełem literatury włoskiej XVI wieku, które doczekało się przekładów na chyba wszystkie języki europejskie – w tym na polski Piotra Kochanowskiego z roku 1618 – i po dziś dzień uchodzi za arcydzieło.
Zamek w Chambord, 1519-1559
W pewnym sensie ojcem poezji francuskiej XVI wieku był żyjący jeszcze w wieku XV François Villon (1431-po 1463), autor między innymi Wielkiego testamentu – podejmującego temat uciech życia i grozy śmierci, a więc dramat człowieczeństwa. Pierre de Ronsard (1524-1585), nadworny poeta Karola IX – wybitny poeta francuski – pozostaje symbolem najlepszych tradycji literatury francuskiej XVI wieku. François Rabelais (1494-1553) to twórca najbardziej znany i zasłużony dla literatury francuskiej XVI wieku. Zasłynął jako autor poematu Gargantua i Pantagruel (1532). Niezwykle wzbogacił francuski język literacki, a także przyczynił się do wprowadzenia do francuskiej kultury i świadomości literatury pięknej o zacięciu publicystycznym. Jego rubaszność ma się tak do wyrafinowania Ronsarda jak w literaturze polskiej Rej do Kochanowskiego!
W całej Europie licznie działali różni pisarze polityczni, którzy mieli ogromne zasługi również w kształtowaniu języków narodowych i to jest ich wkład w nadchodzące