3
Nastąpiło to w maju 1976 r.
4
Aktami tymi przed Łojkiem nie zainteresował się bliżej żaden historyk dyplomacji. Dopiero w roku 2002 ukazało się moje studium o tym dyplomacie: M. Kornat, Ambasador Wacław Grzybowski i jego misja w Związku Sowieckim w latach 1936–1939, „Zeszyty Historyczne”, 2002, z. 142, s. 5–80.
5
Biblioteka Polska (Londyn), Rękopisy, sygn. 1292 (Korespondencja płk. Stefana Mayera).
6
W tych ostatnich pojawiało się sformułowanie o „układach” albo „umowach” niemiecko-radzieckich z sierpnia 1939, oczywiście bez analizy stypulacji tajnego protokołu dodatkowego.
7
T. I, cz. 1: Polityczne i wojskowe położenie Polski przed wojną.
8
Tom zawierał m.in. rozmowy wiceministra spraw zagranicznych z Beckiem i marszałkiem Rydzem-Śmigłym oraz ich oceny międzynarodowego położenia Polski z okresu lata 1939 r. (Józef Zarański był dyplomatą II Rzeczypospolitej, m.in. konsulem w Wiedniu przed tzw. Anschlussem w 1938 r.).
9
Jedenaście lat później książkę wydano w kraju, znacznie rozszerzoną i pod własnym nazwiskiem autora: Ryszard Szawłowski (Karol Liszewski), Wojna polsko-sowiecka 1939. Tło polityczne, prawno-międzynarodowe i psychologiczne, wyd. 3 uzup., Warszawa 1997, t. 1–2.
10
Monografię wydał Polski Instytut Spraw Międzynarodowych w Warszawie.
11
Artykuł wywołał liczne odniesienia polemiczne – drukowane na łamach „Głosu” w 1979 r. (nr 3, 5, 6).
12
Archiwum Instytutu Literackiego (Maisons Laffitte) [dalej skrót: AIL], korespondencja Jerzego Giedroycia z Jerzym Łojkiem.
13
Zob. W. Orlik-Rückemann, Kampania wrześniowa na Polesiu i Wołyniu: 17 IX 1939 – 1 X 1939, oprac. L. Jerzewski, Warszawa 1985 (drukowane w II obiegu, nakładem „Głosu”).
14
Zob. W. Langner, Ostatnie dni obrony Lwowa (1939), „Niepodległość” (Nowy Jork–Londyn), 1978, t. XI, s. 80–213.
15
Zob. J. Jaklicz, 17 września 1939 r. w Sztabie Naczelnego Wodza, „Zeszyty Historyczne”, 1967, z. 12, s. 140–162.
16
AIL, korespondencja Jerzego Giedroycia z Jerzym Łojkiem. List z 26 maja 1984 r. (Władysław Żeleński, prawnik i prokurator, który oskarżał ukraińskich sprawców zamachu na życie ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego w roku 1934, mieszkał w Paryżu, Łojek spotykał się z nim przy okazji swych nielicznych wyjazdów zagranicznych).
17
Zob. M.A. Supruniuk, Uporządkować wspomnienia. Nieautoryzowane rozmowy z Jerzym Giedroyciem, Toruń 2011, s. 58. W rozmowach prowadzonych pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w., których pokłosiem pozostaje ta książka, Redaktor „Kultury” stwierdził też, że „Beck popełnił dwa błędy: przecenił sojusz polsko-angielski i nie docenił układu Ribbentrop–Mołotow”.
18
Mamy tu na myśli wspomnianą książkę Szawłowskiego (Liszewskiego) oraz pisaną z innych pozycji pracę Włodzimierza T. Kowalskiego (Ostatni rok Europy (1939), Warszawa 1989), w której autor ten zgromadził znaczny materiał źródłowy, mimo niemożliwych do przyjęcia interpretacji.
19
AIL, tamże.
20
J. Łojek, Agresja 17 września 1939 r., s. 54 (niniejszego wydania).
21
M. Zacharias, Polska wobec zbliżenia niemiecko-sowieckiego w okresie międzywojennym (ze szczególnym uwzględnieniem układu z 23 sierpnia 1939 r.), [w:] Rola i miejsce Polski w Europie 1914–1957. W 75. rocznicę odzyskania Niepodległości. Materiały z sesji naukowej w Instytucie Historii PAN 8–9 listopada 1993 r., red. A. Koryn, Warszawa 1994, s. 118.
22
Tamże, s. 118.
23
Protokół obrad Komitetu Polityki Zagranicznej 25 sierpnia 1939, National Archives (Londyn), CAB. 27/625. Zob. także H. Batowski, Podpisanie i tekst układu polsko-brytyjskiego (Na podstawie dokumentów Foreign Office), [w:] Z. Błażyński (red.), Władze RP na Obczyźnie podczas II wojny Światowej 1939–1945, Londyn 1994, s. 120–141. Moja analiza w: M. Kornat, Polityka zagraniczna Polski 1938–1939. Cztery decyzje Józefa Becka, Gdańsk 2012, s. 379–380.
24
Protokół obrad Komitetu Polityki Zagranicznej 25 sierpnia 1939 (jak wyżej).
25
T. Piszczkowski, Anglia a Polska 1914–1939 w świetle dokumentów brytyjskich, Warszawa 1975, s. 435.
26
J. Łojek, Agresja 17 września 1939 r., s. 56 (niniejszego wydania).
27
Ostatnio zainteresowanie tą problematyką przybrało konkretne rezultaty, a mam na myśli prace Jacka Gzelli (Między Sowietami a Niemcami. Koncepcje polskiej polityki zagranicznej konserwatystów wileńskich zgrupowanych wokół „Słowa” (1922–1939), Toruń 2011) i Jana Sadkiewicza (Idea porozumienia polsko-niemieckiego w publicystyce Władysława Studnickiego i wileńskiego „Słowa”, Kraków 2012).
28
Stanisław Mackiewicz wydał swoją Historię Polski od 11 listopada 1918 do 17 września 1939 w Londynie w 1941 r., a Lata nadziei. 17 września 1939 r. – 5 lipca 1945 r. w roku 1946 (również w Londynie). Łojek dostrzegał wszakże „powojenną fobię antybrytyjską” Mackiewicza.
29
AIL, List z 8 kwietnia 1983 r.
30
Polskie Dokumenty Dyplomatyczne. Wrzesień – grudzień 1939, red. W. Rojek, Warszawa 2007, s. 95–96.
31
Zob. H. Batowski, Rec. z: J. Łojek (L. Jerzewski), Agresja 17 września 1939. Studium aspektów politycznych, wyd. 3, Warszawa 1990, „Studia Historyczne” (Kraków), 1991, nr 2, s. 334.
32
Batowski przypomniał, że był świadkiem walk zgrupowania wojsk gen. Kleeberga z Sowietami „po obu stronach Bugu” w końcu września 1939 r. (zob. tenże, Rec. z: J. Łojek, Agresja…, s. 334).