W orientacji społeczno-strukturalnej przedmiotem analiz normatywnych są wartości i normy podsystemu prawnego, ich powiązania z innymi podsystemami prawnymi oraz ich uwarunkowania. Analiza ról zawodowych, w których występują kontrolerzy prawni (legal personel), jest drugim aspektem orientacji społeczno-strukturalnej. Z każdą rolą prawną (sędziego, legislatora, prokuratora, policjanta itp.) związane są określone oczekiwania. Mogą one być oparte na regułach ściśle prawniczych, regulacjach administracyjnych lub kodeksach etycznych. Oczekiwania społeczne odnoszące się do danej roli bywają często rozbieżne. Zadaniem socjologii prawa jest badanie tych rozbieżności, a także zachowań kontrolerów prawnych i zasad etycznych dotyczących poszczególnych ról. Trzecim aspektem orientacji społeczno-strukturalnej jest analiza organizacji systemu prawnego. Chodzi w tym wypadku o ustalenie, jak pisał Evan, „schematu strukturalnego” systemu prawnego, czyli jego wewnętrznych powiązań organizacyjnych (sądów, ustawodawstwa, policji itp.) oraz powiązań zewnętrznych z systemami nieprawnymi. Czwarty aspekt orientacji społeczno-strukturalnej dotyczy analiz wewnątrzorganizacyjnych. Są one, jak twierdził Evan, niezwykle skomplikowane, każdy system prawny jest bowiem rezultatem jego interakcyj z układem instytucji pozaprawnych, a z kolei stosunki między instytucjami prawnymi i nieprawnymi zależą od „instytucjonalnej konfiguracji danego społeczeństwa”.
Evana interesowały również przyczyny dysfunkcjonalności systemu prawnego oraz rola prawa w planowanych zmianach społecznych. Twierdził, że dysfunkcjonalności i niesprawności są spowodowane cechami strukturalnymi systemu społecznego. W wypadku dysfunkcjonalności wewnętrznych zasadniczą rolę odgrywają defekty konfiguracji wartości, norm, ról i organizacji, gdy zaś chodzi o dysfunkcjonalności wewnętrzne, ich źródłem są przede wszystkim ograniczenia autonomii systemu prawa spowodowane naciskami instytucji pozaprawnych.
Jak dowodził Evan, aby nowe regulacje były efektywnym stymulatorem planowanych zmian społecznych, muszą spełniać następujące warunki: 1) ustawodawca cieszy się autorytetem i prestiżem społecznym; 2) nowe prawo uwzględnia dotychczasowe zinstytucjonalizowane wartości; 3) nowe prawo jest instytucjonalnie skierowane do odpowiednich grup społecznych; 4) nowe prawo uwzględnia element czasu, tak aby jego adresaci mogli przystosować się do nowych wzorów zachowań; 5) instytucje stosujące prawo same przestrzegają nowo wprowadzonych przepisów; 6) sankcje pozytywne odgrywają równie ważną rolę jak sankcje negatywne; 7) nowe prawo skutecznie chroni uprawnienia ofiar przestępstw.
Propozycje Evana zmierzały do znacznego rozszerzenia pola zainteresowań i badań socjologii prawa. Były one tyleż oryginalne, co mało skonkretyzowane i – jak zarzucali mu krytycy – nazbyt eklektyczne. Poza tym Evana interesowało jedynie prawo pozytywne, oficjalnie stanowione.
W książce z 1990 r. Social Structure and Law Evan rozwinął niektóre idee zawarte dekadę wcześniej w Sociology of Law. Podzielił mianowicie wszystkie systemy prawne na publiczne (mają one swój locus w prawie konstytucyjnym lub administracyjnym) oraz prywatne (ich podstawą jest prawo umowne lub korporacyjne) oraz na demokratyczne i niedemokratyczne. W demokratycznych systemach prawnych istnieje rozdział władz, a procedury procesowe są wyraźnie określone, natomiast systemy niedemokratyczne takich cech nie posiadają. Skrzyżowanie tych dwóch wymiarów pozwala wyróżnić cztery systemy prawne: publiczno-demokratyczne, prywatno-demokratyczne, publiczno-niedemokratyczne i prywatno-niedemokratyczne.
Te refleksje i podziały nie miały dobrych recenzji. Zarzucano im, że są ahistoryczne i pozbawione empirycznych uzasadnień, że autor obraca się w świecie intelektualnym, w którym nie ma miejsca na interpretacje prawnicze, interakcje symboliczne, dyskurs i analizy socjologiczno-porównawcze, a także niewielki mają związek z problemami socjologii prawa.
Literatura: Michael L. Benson, «Social Structure and Law: Theoretical and Empirical Perspectives» by William M. Evan, „Social Forces” 1992, t. 71, nr 2, s. 542–543; Andrzej Kojder, «The Sociology of Law. A Socio-Structural Perspective», recenzja, „Państwo i Prawo” 1982, nr 7, s. 126–128; Dennis J. Moberg, William M. Evan, «Organization theory», „Academy of Management Review” 1977, t. 2, nr 3, s. 517–518; Kim Lane Scheppele, «Social Structure and Law» [by W.M. Evan], „Law and Politics Book Review” 1991, t. 1, nr 8, s. 114–117; Peter Spink, Path to solidarity: some comments on «Identification with Human Space» [by W.M. Evan], „Human Relations” 1970, t. 50, s. 1005–1014.
Zobacz także:
Autonomia prawa; Autorytet i zaufanie; Prawo; Prestiż prawa; System prawny.
F
Feministyczna socjologia prawa
Feministyczna socjologia prawa to nurt refleksji nad prawem, koncentrujący się na zagadnieniu prawnej sytuacji kobiet i czerpiący inspiracje z szerokiego ruchu społecznego i intelektualnego, jakim jest feminizm. Pisząc o feminizmie w kontekście socjologii prawa, warto na wstępie poczynić pewne zastrzeżenia terminologiczne. Choć empiryczne i teoretyczne studia nad szeroko pojętą tematyką prawnej sytuacji kobiet są, zwłaszcza w literaturze zachodniej, prowadzone od kilku dziesięcioleci, to określenie „feministyczna socjologia prawa” jest w nich rzadko stosowane, a dominuje raczej termin „feministyczna jurysprudencja”.
Feministyczna socjologia prawa może być w związku z tym rozumiana na dwa sposoby. Po pierwsze można ją po prostu utożsamiać z feministyczną jurysprudencją. Takie zapatrywanie można uzasadnić tym, że większość feministycznej literatury odnoszącej się do prawa odwołuje się do teorii społecznych, inspirujących także niektórych socjologów, oraz tym, że krytykuje ona, podobnie jak socjologia prawa, prawnicze teorie prawa jako nieodzwierciedlające społecznej rzeczywistości. Po drugie można definiować feministyczną socjologię prawa jako szczególną subdziedzinę socjologicznych badań nad prawem, podejmującą problematykę kobiecą przy wykorzystaniu ściśle socjologicznych orientacji teoretycznych i metod badawczych. Ponieważ tak rozumiana feministyczna socjologia prawa byłaby jednak raczej projektem niż rzeczywiście istniejącą subdziedziną socjologii prawa, niniejsze hasło przyjmuje pierwszy sposób rozumienia tego terminu, koncentrując się na pytaniu o obszary wspólne socjologii prawa i studiów feministycznych.
Feministyczna refleksja nad prawem jest obszarem niejednolitym. Autorki aktywne na tym polu odwołują się do różnorodnych źródeł metodologicznych i teoretycznych oraz opowiadają się za szeroką gamą przekonań filozoficznych, etycznych i politycznych. Podobnie więc jak w akademickim feminizmie w ogóle, tak i w feministycznej jurysprudencji można wyróżnić np. nurty liberalne, opierające się na przeświadczeniu o wadze formalnoprawnych gwarancji równości płci; tzw. feminizm różnicy, akcentujący niezbywalne różnice między mężczyznami i kobietami; odłamy radykalne, podkreślające faktyczne i ideologiczne mechanizmy nierówności; postmodernistyczne, negujące zasadność trwałych kulturowych definicji ról płciowych; czy post- lub neomarksistowskie, akcentujące przymusowy charakter pozycji społecznej kobiet.
Autorzy i autorki piszący o feminizmie jako ruchu społecznym wyróżniają też zazwyczaj dwie jego główne „fale”. Pierwsza z nich, ruch sufrażu z początków XX w.,