Miało to niezwykle dramatyczne i barbarzyńskie konsekwencje w postaci niemal zupełnego załamania sztuk plastycznych w krajach protestanckich, niemal masowego niszczenia ich wizerunków i ogołacania świątyń z najwspanialszych zabytków malarstwa i rzeźby poprzednich wieków. Naturalnie kult Matki Boskiej został zabroniony, a jej wizerunki w wielu wypadkach zniszczono, w ciągu kilkunastu lat nastąpiło niemal całkowite załamanie kwitnącego niemieckiego malarstwa i rzeźby tak wspaniale rozwijających się na początku XVI wieku – Dürer, Schongauer, Grünewald, Cranach, Holbeinowie (Starszy i Młodszy), Stwosz wraz ze swoimi pracowniami i uczniami stali się zbędni. Sztuki plastyczne – malarstwo i rzeźba – w krajach protestanckich uległy niemal zupełnemu załamaniu i zaczęły ożywać dopiero pod koniec XVIII wieku. Wyjątek stanowiła Holandia, w której miłość sztuki wyobrażeniowej była tak silna, że nawet protestantyzmowi nie udało się jej zniszczyć. Charakter umysłowości Lutra powodował niezwykle ostre, ale bardzo wąskie widzenie pewnych zagadnień – był wielkim entuzjastą św. Augustyna, lecz wziął z niego pewien pesymizm w ocenie ludzkiej natury, a także wykoślawione pojęcie łaski, która jakoby przesądza o zbędności dobrych uczynków, do których zła natura ludzka jest w gruncie rzeczy niezdolna. Stąd też w gruncie rzeczy jedynym niekwestionowanym sakramentem uznawanym przez protestantów pozostał chrzest, jako ten, przy którego przyjęciu dobrowolna współpraca człowieka nie ma znaczenia. Nauki Lutra uzyskały bardzo szybko zwolenników – do tych, którzy stali się orędownikami „protestu”, należeli wśród najbardziej znanych teoretyk luteranizmu Filip Melanchton (1497-1560), tytułowany mianem Praeceptor Germaniae, współpracownik Lutra; Alzatczyk Marcin Bucer (1491-1551), który uzyskał silny wpływ między innymi w Strasburgu, Lindau i Konstancji. Jan Kalwin (1509-1564), niewątpliwie jeden z najwybitniejszych – choć otoczony ponurą sławą – współtwórców religii ewangelickiej, zaproszony do Genewy w 1541 roku zaprowadził tam dyktaturę religijną, oficjalnie miastem rządził protestancki konsystorz – zakazał wszelkich rozrywek, kontrolował w najdrobniejszych szczegółach życie mieszkańców, a ścięcie było łagodną karą wobec popularnego palenia na stosie. Rządy Kalwina w Genewie przypominały rządy potępionego przez Rzym Savonaroli we Florencji 50 lat wcześniej. Ulrich Zwingli (1484-1531) zaprowadził okrutną religijną dyktaturę w Zurychu. Zwingli od roku 1518 do śmierci w 1531 zarządził całkowity ikonoklazm i zniszczenie istniejących obrazów, ołtarzy i rzeźb.
Zwingli z Lutrem zadecydowali o powodzeniu protestantyzmu, stwarzając konkretny program polityczny – chodziło o utrwalenie protestantyzmu przez zjednanie sobie władzy, czyli stanów Rzeszy, to znaczy książąt i innych władców feudalnych oraz wolnych miast. Najpierw Luter uznał i poparł administracyjną władzę książąt, a następnie namówił ich, a także wolne miasta do konfiskaty i przejęcia majątków kościelnych i zakonnych – posłużył się metodą zastosowaną 100 lat wcześniej przez Husa, co zagwarantowało husytyzmowi długotrwałą obecność w Czechach, zarówno pod względem religijnym, jak i politycznym. Trzymając z książętami, Luter wezwał do krwawego stłumienia w roku 1524 buntu chłopów – była to tak zwana wojna chłopska. Nic też dziwnego, że nie trzeba było długo czekać na poparcie większości władców. Pozostał teraz jako główny przeciwnik reformacji w Rzeszy, wierny Kościołowi i gorliwy katolik cesarz Karol V oraz cała dynastia Habsburgów. Ewentualne pokonanie cesarza dawało zarówno szansę zwycięstwa nad papiestwem i katolicyzmem, jak i nieprawdopodobne możliwości wzbogacenia się protestanckich książąt. W 1530 roku Zwingli wraz z Lutrem ułożyli plan wielkiego sojuszu politycznego wszystkich przeciwników Kościoła, proponując jego realizację landgrafowi heskiemu Filipowi, i tak w roku 1531 powstał Związek Szmalkaldzki protestanckich stanów Rzeszy. Sam Zwingli rozpoczął w Zurychu wojnę z katolickimi kantonami szwajcarskimi i zginął w roku 1531. Cesarz po latach zmagań wygrał w bitwie pod Mühlbergiem w roku 1547, ale siły protestantów nie zostały złamane i w zawartym w 1555 roku w Augsburgu pokoju cesarz był zmuszony zgodzić się na haniebną zasadę „cuius regio, eius religio” – „czyja władza, tego religia”.
Po części państw niemieckich protestantyzm, czy bardziej ogólnie reformacja, rozlał się na ogromne obszary Europy i dotarł do wszystkich państw Europy łacińskiej od Hiszpanii po Rzeczpospolitą z Litwą i Ukrainą, a także do Czech, na Węgry z Siedmiogrodem, nie pozyskawszy jednak w tych krajach władców, religie reformowane nie stały się religiami panującymi. Trwałą dominację uzyskał protestantyzm tam, gdzie po jego stronie opowiedzieli się władcy: najpierw w środkowych i północno-wschodnich Niemczech, a następnie w Szwecji i związanej ze Szwecją Finlandii, gdzie został wprowadzony w 1527 roku przez króla Gustawa I Wazę, w roku 1536 w Danii i Norwegii przez Christiana III, a w polskich lennach pruskich w 1525 roku i w Inflantach przez sekularyzację państw zakonnych w roku 1561. W Islandii, która była pod władzą królów duńskich, protestantyzm został wprowadzony w 1551 roku, w północnych Niderlandach w roku 1566, w kilku kantonach szwajcarskich od czasów Kalwina i Zwingliego i wreszcie w Anglii, gdzie król Henryk VIII początkowo był niezwykle krytyczny wobec Lutra, luteranizmu i w ogóle reformacji, a za napisanie dzieła teologicznego w obronie sakramentów przed atakami Lutra (Assertio septem Sacramentorum) w 1521 roku otrzymał od papieża Leona X używany przez królów angielskich po dziś dzień tytuł Defensor Christianae fidei (Obrońca wiary chrześcijańskiej). Jednakże Henryk VIII uwiedziony przez Annę Boleyn, nie otrzymawszy unieważnienia swojego małżeństwa z królową Katarzyną Aragońską, zerwał z Rzymem w 1531 roku i ogłosił się głową Kościoła angielskiego, a także kazał rozwiązać przez nowo mianowanego – już heretyckiego – arcybiskupa Canterbury swoje małżeństwo z Katarzyną. Kanclerz królestwa Tomasz Morus, gorliwy katolik, ale też wierny i jak dotąd posłuszny sługa królewski, uznawszy, że król przekroczył ostateczną granicę, odmówił uznania Henryka VIII za głowę Kościoła w Anglii, poniósł śmierć męczeńską 6 lipca 1535 roku. Został ogłoszony świętym w roku 1935 przez Piusa XI, a patronem polityków przez Jana Pawła II.
Niewątpliwie reformacja była największym dramatem Europy przed połową XVIII wieku, kiedy tak zwane oświecenie, zwane czasami drugą reformacją, wraz z rewolucją francuską dokonało kolejnego przewrotu w życiu Europy.
W konsekwencji zerwania protestantów z Rzymem runęła europejska ResPublica Christiana, znikło poczucie jedności europejskiej – wystarczy powiedzieć, że w 1536 roku, 10 lat po klęsce wojsk chrześcijańskich pod Mohaczem, w której poległo z rąk Turków 20 tysięcy Węgrów i ich sprzymierzeńców, król Francji Franciszek I zawarł z Turcją, będącą u szczytu potęgi, sojusz wymierzony w cesarza Karola V. Niewątpliwie to religia katolicka reprezentowana przez papieski Rzym była stroną atakowaną, która broniła ładu i porządku religijnego i społecznego liczącego już w Europie ponad 1000 lat. Niewątpliwie też stosunki panujące w papieskim Rzymie i praktyki wielu ludzi Kościoła dały wiele powodów do krytyki i również bez wątpienia przyczyny przyjęcia reformacji w różnych krajach bywały różne. Jedna przyczyna występowała jednak wszędzie – pełne poparcie apostołów nowej wiary dla apetytów materialnych i politycznych władców. Nadto mnogość różniących się między sobą wyznań, czyli konfesji protestanckich, czyniła z władców nie tylko głowy lokalnych Kościołów (landes kirche), ale na dodatek stawiała ich w roli arbitrów w kwestiach wiary, dając im pełnię władzy teologicznej.
To wszystko jednak nie tłumaczy odpadnięcia od Rzymu po wiekach wspólnoty tak wielu krajów. Stosunki w papieskim Rzymie były często w ciągu poprzednich wieków równie odległe od ideału jak na przełomie wieków XV i XVI, władcy często chcieli narzucić swoją wolę Kościołowi, zarówno cesarze, jak i królowie francuscy, w Rzymie i u siebie, inni władcy zawsze rościli sobie pretensje do rządów w Kościele na terenie swych państw, ale to, co stało się w ciągu kilku dekad XVI wieku, było czymś zupełnie innym. I, jak się zdaje,