39
Zob. J. Canal, El carlismo. Dos siglos de contrarrevolución en España, Alianza, Madrid 2000; Idem, Banderas blancas, boinas rojas. Una historia política del carlismo, 1876–1939, Marcial Pons, Madrid 2006 [autor ten opublikował też szereg prac o karlizmie w języku katalońskim].
40
Przykładowo, ultralewicowy historyk brytyjski Paul Preston nazywa karlistów „politycznymi troglodytami”, których znamionuje „maniakalny antymodernizm”. Idem, Las derechas españolas en el siglo XX. Autoritarismo, fascismo y golpismo, Sistema, Madrid 1986, ss. 18 i 36.
41
Zob. M. Blinkhorn, Carlismo y contrarrevolución en España. 1931–1939, trad. de J. Alfaya y B. MacShane, Crítica, Barcelona 1979.
42
Zob. S.G. Payne, Historia del Carlismo, CTC, Madrid 1995; Idem, El Carlismo en la política española 1931–1939, [w:] Idem (Dir.), Identidad y nacionalismo en la España contemporánea: el carlismo, 1833–1975, ACTAS, Madrid 1996.
43
Zob. A. Wielomski, Hiszpania Franco. Źródła i istota doktryny politycznej, ARTE, Biała Podlaska 2006, 2012², ss. 23–65 i 229–242.
44
Zob. J.C. Clemente, Los orígines del carlismo, EASA, Madrid 1979; Idem, Las guerras carlistas, Península, Barcelona 1982, Sarpe, Madrid 1986²; Idem, El Carlismo. Historia de una disidencia social (1833–1976), Ariel, Madrid 1990; Idem, Los carlistas, ISTMO, Madrid 1991; Idem, Historia general del carlismo, Servigrafint, Madrid 1992; Idem, Raros, heterodoxox, disidentes y viñetas del carlismo, Fundamentos, Madrid 1995; Idem, Breve historia del Carlismo, Magala, Madrid 2001; Idem, Crónica de los carlistas. La Causa de los legitimistas españoles, Martínez Roca, Barcelona 2001; Idem, Diccionario histórico del carlismo, Pamiela, Iruña 2006; Idem, La otra dinastía. Los reyes carlistas en la Españá contemporánea, Antonio Machado Libros, Madrid 2006.
45
Manifiesto a los gallegos, 10 I 1834, [w:] M. Ferrer y D. Tejera y F. Acedo, Historia del tradicionalismo español [dalej cytowane jako HTE], t. IV, Trajano, Sevilla 1943, s. 248.
46
Manifiesto de Deva (Protesta ante la proclamación de Alfonso XII), 10 I 1875, [w:] HTE, t. XXVII, Sevilla 1959, s. 279.
47
Istnieje rozbieżność w doniesieniach, czy akcja Gonzaleza rozpoczęła się 2 października wieczorem, czy następnego dnia rano, stąd też często można spotkać datę 3 października; przyjmujemy tu jednak ustalenia tak renomowanych i sumiennych historyków, jak Melchor Ferrer i Alfonso Bullón de Mendoza.
48
Wcześniej, bo 5 października, zostali rozstrzelani jego dwaj inni synowie.
49
Jako że nic na tym padole nie jest proste, należy nadmienić, że w tzw. Trzyleciu Liberalnym (1820–1823) Manuel González był burmistrzem Talavery, mianowanym przez „konstytucjonalistów”. Mimo to brak jakichkolwiek dowodów na twierdzenie twórcy antykarlistowskiego paradygmatu w historiografii – Antonia Pirali (Historia de la Guerra Civil y de los partidos liberal y Carlista. Escrita con presencia de memorias y documentos inéditos, Mellado, Madrid 1856, t. I, ss. 403–404), że był on wówczas liberałem i członkiem masonerii.
50
Dość zabawna w tym kontekście jest okoliczność, iż słowa carlí i carlin (a w liczbie mnogiej carlins), pochodzenia katalońskiego, pojawiły się naprzód w hiszpańskim języku politycznym w epoce Kortezów z Kadyksu (1810–1812), mając bardzo szerokie zastosowanie, nie wyłączając (samo)odniesienia do liberałów zainspirowanych ideologią rewolucyjną, a dopiero później w języku kastylijskim i w kontekście ideowym dynastycznego legitymizmu – zob. J. Aróstegui, J. Canal, E. González Calleja, El Carlismo y las Guerras Carlistas. Hechos, hombres e ideas, La Esfera de los Libros, Madrid 2003, s. 31.
51
Pierwszy (anonimowy – autor podpisał się jako El Restaurador) tekst w obronie praw Don Carlosa został opublikowany już 7 października 1833 roku w Bilbao; zob. jego współczesną edycję z komentarzem: Demostración del incontestable derecho que el Señor Don Carlos de Borbón, tiene al Trono de España, Edición preparada por Carlos Mª Pérez–Roldán y Suanzes–Carpegna, Ed. Tradicionalista, Madrid 2010. Odpowiedział na nią własną broszurą – znacznie obszerniejszą, lecz po czterech latach! – izabelista, urzędnik sądowy w Burgos, Antonio María de Barcena y Mendieta, Refutación al folleto publicado en Bilbao por el llamado Restaurador en siete de octubre de 1833: en que se propuso la demostración del incontestable derecho que el Señor Don Carlos de Borbón, tiene al Trono de España, Imp. de Depout, Bilbao 1837; faksymile dostępne on–line w dwu częściach: http://www.memoriadigitalvasca.es/applet/libros/JPG/087404/087404_parte_01.pdf, http://www.memoriadigitalvasca.es/applet/libros/JPG/087404/087404_parte_02.pdf.
52
¿Qué es el Carlismo?, edición cuidada por Francisco Elías de Tejada y Spínola, Rafael Gambra Ciudad y Francisco Puy Muñoz, Escelicer, Madrid 1971, s. 31 [dalej cytowane jako QeC].
53
M. Ferrer, Breve historia del Legitimismo Español, Montejurra, Madrid 1958, s. 13.
54
G. Alférez, Historia del Carlismo, ACTAS, Madrid 1995, s. 45.
55
Zob. QeC, s. 31.
56
Federico Suárez przypomina, że w 1818 roku poprzednia (druga) żona Ferdynanda VII – Maria Izabela Portugalska (Dª María Isabel de Braganza y Borbón, 1797–1818) – też spodziewała się dziecka, które okazało się dziewczynką (i przeżyło zaledwie pół roku), ale wówczas król w ogóle nie rozważał zmiany prawa sukcesyjnego; dowodzi to politycznych motywów aktu z 1830 roku, albowiem dwanaście lat wcześniej pomiędzy królem a jego bratem panowała zgoda w kwestiach politycznych, w 1830 roku zaś król przeszedł na stronę „reformistów” – zob. F. Suárez, La crisis política del Antiguo Régimen en España (1800–1840), Rialp, Madrid 1958, s. 173.
57
Zob. Idem, »Los sucesos de La Granja«, CSIC, Madrid 1953.
58
K. Papet–Vauban, Burboni sewilscy. Książęta Sewilli (1823–1994), nieznana we Francji gałąź Domu Burbońskiego, przeł. A. Ławniczak, „Rojalista. Pro Patria” 1996, nr 4 (20), s. 2 [przedruk z: „Légitimiste” 1994, nr 130/131]. Autentyczność owej smakowitej la bofetada de Calomarde jest kwestionowana przez współczesną historiografię – zob. J. Aróstegui et al., op. cit., s. 45; za prawdopodobną uważał ją jednak F. Suárez Verdeguer, Calomarde y la derogación de la Pragmática, „Revista de Estudios Políticos”