Зариф Бәшири гасыр башындагы мәдәни тормышны безнең күз алдында яңадан терелтә. Бу истәлекләрне бүген тулысынча дөньяга чыгару бик игелекле эш булыр иде. Әмма асыл кулъязма исән микән? Заманында нәшрият чүплегендә Лирон Хәмидуллин «З. Бәшири» дип язылган папкага тап булган иде. Әмма әлеге нөсхә истәлекләрнең нәшрият өчен әзерләнгән, инде кыскартылган варианты булып чыкты. Кулъязма белән танышкач, мин анда сызып ташланган шактый сәхифәләргә тап булдым. Шул турыда әйткәч, нәшриятның элекке мөхәррире Рәис ага Даутов ул кыскартуларны бик тиз искә төшерде (аңарда Бәшири хәтере иде, валлаһи!).
– Аларны главлит (коммунистик цензура) кыскартырга мәҗбүр иткән иде, – диде ул.
Бу төшеп калган бүлекләр, шул көннәрнең сулышын безгә җиткерү белән бергә, актуаль дә яңгырый. Бер бүлек Фәтхелислам Агиевның марҗа кызына гашыйк булып йөреп тә ни өчен өйләнми калуы турында язылган. Тагын бер бүлектә исә М. Гафуриның химаяче алпавыт утарыннан, хезмәтчеләрнең авыр тормышларын күргәч, кымыз, казылыкларны ташлап кайтып китү вакыйгасы хәзер күпләрдә елмаю гына уятадыр. Кемдер эчтән генә шагыйрьне «хәерче тәкәббер» дип сүгеп алырга да мөмкин. Без бит үзебез яңа байларга барып йөз суын түгәбез, химая өмет итеп аларны мактап газета-журналларда язабыз. Юксыл халык гаме бөтенләй хәтердән чыга.
«Замандашларым белән очрашулар» дип аталган истәлекләр шулай итеп әлеге китапта сипләнгән килеш тәкъдим ителә. Әлбәттә, әдипнең сайланма әсәрләрен тәшкил иткән китапта үзәк урынны атаклы «Чуаш кызы Әнисә» бәяны алып тора. Без бу юлы чәчмә әсәрләрне генә сайладык, Зариф Бәширинең шигырьләрен туплап чыгару – киләчәк эше. Әдәби мирасыбыз онытылырга тиеш түгел.
Билгеле, «залимнәрне, өстеннәрне яклый алмаган» шагыйрьләрнең язмышы авыр була. Гомере буе халыкка хезмәт итеп тә ялгызлыкта, бөлгенлектә үлгән Зариф Бәшири шуның мисалы. Инде без, соңарып булса да, аңа лаеклы бәяне бирик. Аның иҗатын җентекләбрәк өйрәнергә вакыттыр, мөгаен. Ул чакта татар әдәбиятының тарихы да яңа яклары белән ачылып китәр иде. Бу юнәлештә кайбер эшләр башкарыла да инде. Уфада әдипнең оныгы Энрике Бәшири «Зариф Бәшири» дигән халыклар дуслыгы һәм мәдәнияте мәркәзе оештырган, бабасының иҗатын киңрәк даирәләргә белдерергә омтыла. Энәле авылы егете Валерий Тургай тырышлыгы белән «Чуаш кызы Әнисә» китабы Чабаксарда татар һәм чуаш телләрендә дөнья күрде. Казанда Салават Галимов «Зариф Бәширинең әдәби һәм публицистик мирасы» дигән темага кандидатлык диссертациясе яклады. Әлеге китап шуларга бер өлеш булсын. Зариф Бәширинең татар әдәбиятында гына түгел, бөтен төрки дөньяда үзенә лаек урыны бар.
Ркаил Зәйдулла
Сакла телеңне!
Әй татар! Бу көнгә чаклы саклады, бел, ни сине?
Каршыңа килгән һәлакәттән ни соң йолды сине?
Асрады ни-нәрсә күкрәгеңдә хәят ләмнәрен,
«Мәңге бетмәклек» сазыннан ни суырып алды сине?
Корытмады