ХІХ ғасырдың 40-жылдары Кіші жүздің ішкі қазақ қоныстарында әкімшілік-аумақтық және саяси қайта құруларды енгізу үдерісі барысында қазақ даласында бекітілген тірек тармақтары құрыла бастады: Торғай өзені бойында Орынбор бекінісі, Ырғыз өзені бойында Орал (1845 ж.), Раймск (1847 ж.) және Қарабұтақ форты (1848 ж.). Қазақ даласын ішкерілей бекініс жүйесінің құрылуы мен «Сырдария шебі» аталған әскери-әкімшілік бірліктің енгізілуі нәтижесінде ХІХ ғасырдың 40-жылдарында Ресейдің Орта Азиямен шекарасы «Сыр және Үстірт» арқылы өтті.
Қазақ қоғамының ішкі өміріне араласуы, қазақ жерлерінің округ, «қашықтық аумақтар», болыс пен ауылдарға бөлінуі көшпенді халыққа тұрақты салық салу үшін қажет болды. Сібір ведомствосының қазақтары жыл сайын мемлекет пайдасына табиғи үдемелі салық – «жасақ салығын» (малдың жүз басынан бір бас) төлеп отыруға тиіс болды.
Орынбор ведомствосының қазақтары ақшалай белгіленген салық – «түтін салығын» төлеп отырды, яғни жыл сайын әр түтіннен мемлекеттің пайдасына 1,5 сомдық күміс алынды.
Кіші және Орта жүз аумағындағы ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы реформалар Ресей билігіне аймақта өзінің экономикалық және саяси жағдайын тұрақтандыруға және ортаазиялық аймаққа енуде сауда-саттық саясатын нығайтуға мүмкіндік берді.
Бақылау сұрақтары:
1. 1822 жылғы Сібір қазақтары туралы Жарғының мазмұнын ашыңыз: әкімшілік пен сот істеріндегі өзгерістер.
2. Орта жүздегі сыртқы округтердің құрылу механизмі мен округтік бұйрықтардың қызметін талдаңыз.
3. «Азия істері комитетінің Орынбор өлкесін басқаруды жаңартуға қатысты бекітілген пікірі» атты құжаттың ерекшелігін түсіндіріңіз.
4. Орынбор басқармасының қазақтарды басқару жүйесіндегі дистанциялық және жергілікті басшылар рөлін айқындаңыз.
§ 3. ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы көшпенді қазақ қоғамының әлеуметтік ұйымдасуы мен әлеуметтік құрылымы көшпенділердің мәдени-шаруашылығын,