Samet Vurgun. Ali Kafkasyalı

uzağı görenlerin, aydınların ya kendileri ortadan kaldırıldı ya da en yakınları öldürülerek gözdağı verildi. Haktan, hukuktan, adaletten eser kalmadı. Aile fertleri birbirine hafiye yapıldı. Ülkenin bütün kurum ve kuruluşlarına zulüm ve korku hâkim kılındı. Dayanacağı, güveneceği yeri olmayan insanların komünist elbisesi giymemesi veya ateist rozeti takmaması vatanın ve milletin sadece o gününün değil geleceğinin de karartılması olurdu. Bu vaziyette Vurgun ve arkadaşları, kefenlerini başlarına dolayarak komünizm ateşinden gömlek giyerek yana yana halkın yüreğine su serpip gönül tercümanı olmuşlardır.

      Vurgun'un bedii eserlerinde açıkça görülmektedir ki komünizm ideolojisi Vurgun’un üzerinde iğreti bir elbiseden başka bir şey olamamıştır. Onun bedenine, zihnine, hele gönlüne nüfuz edememiştir. O yaşadığı toplumun millî ve manevi atmosferinde yaşayıp yarattığı için ateist görünse de halkın din ve ahlâk değerlerine saygıda kusur etmemiştir. Zamanın acımasız, şedid ruhu ona komünizm elbisesini zoraki giydirmiştir. Samet Vurgun özde değil sözde ateist olmuştur.

      Yaşar Qarayəv de bu hususta şöylə der: “Kommunizmin ideoloqiasının məthi altında öz ənənəvi -millî fəlsəfi kredosunu Vurgun alt qatda həmişe qoruyub saxlayırdı.”(Qarayəv, 2005: I/12)

      Bir makalesinde “Her insan, hər şeydən əvvəl, özünə məxsus tarixi olan, özünə məxsus tradisiyalar46 və milli xüsusiyyətlərə sahib olan konkret47 bir xalqın övladıdır.” (Vurğun, 2002: V/172) diyen Vurgun, bir makalesinde de “Öz yaradıcılığımı ölənə qədər Füzulinin, Vaqif’in üzerinde aparacağam.” diyerek ilkesinin ve zihniyetinin Fuzûlî’nin, Vakıf’ın yolu ve zihniyeti olduğunu bildirmekten çekinmemiştir.

* * *

      Səməd Vurgun bir kimsenin kâmil bir insan olabilmesi için mutlaka ilim, edep ve irfan sahibi olması gerektiğine inanır. 1924 yılında yazdığı “Cavanlara Xitab” şiirinin (Vurğun, 2005: I/100) ilk dörtlüğünde bu arzusunu dile getirir ve bunun aynı zamanda beşerin zaruri talepleri olduğunu da hatırlatır.

      Mǝnim düşkün könlüm sizdǝn elǝyir

      Bu fǝrz olan tǝmǝnnanı, cavanlar.

      Unutmayın bǝşǝr sizdǝn dilǝyir,

      Elm, ǝdǝb, hǝm irfanı, cavanlar. (Vurğun, 2005: I/17)

      Gerçekten kâmil bir insanda olması gereken bütün manevî hasletlerin temelini bu üç kavram oluşturmaktadır. Cehaletten çıkmak için ilim tahsil etmek; bütün kötü eylemlerden korunmak için edep (utanma, çekinme, incelik, hayâ) duygusunu korumak ve irfan sahibi (ârif, bilgili, kültürlü, anlayışlı) olmak gerekir. Ardından gençlere meziyet, kudret ve kuvvetlerini hatırlatır ve onların insanlık bağının bülbülü; şanlı halkının sağ eli; zalimlerin celladı ve çaresizlere derman olduklarını söyler.

      Bǝşǝr gülşǝninin bülbülüsünüz,

      Şanlı firqǝmizin sağ ǝlisiniz,

      Zalım ǝllilǝrin cǝlladısınız,

      Dǝvasızların dǝrmanı, cavanlar.

* * *

      Vurgun, Sovyet zulmünü görmezden gelip “Nəşədir yaşamaq, nəşədir həyat!” diyerek birilerine yaranmak için yalanlar savuran Mikâyıl Rəfili gibilerin yalanlarını yüzlerine vurmayı da ihmal etmemiştir. 1930’da yazdığı “Məktub” adlı manzumesinin sadəce ilk bəndi bile Rəfili’nin yüzünə vurulan unutulmaz dil yarasıdır:

      Nə qədər “xoş gəldi” qulaqlarıma

      Bir əfsanə qədər dadlı sözlərin…

      Duyduqca dərin,

      Dərin bir yalan var bu sözdə, yalan!

      …

      Çünkü sən,

      qızğın qurşunlara sinə gərmədin…

      Atlı nəfərlərə yol göstərmədin…

      Çünkü o yolu,

      O yol ki, varlığı üsyanla dolu,

      sən görmədin o yolu

      yumşaq və ağ dərin

      İpəklər içində xumarlandıqca,

      Yosma gözəllərə dəstanlar dedin,

      Nəşələr yedin!

      Görmədin meşin jaketli

      Rus işçisinin qızıl

      gülləsini,

      O top-tüfənq səsini.

      Görmədin sən,

      Aclığından dişləri kilidlənən

      Qatar – qatar

      bölük – bölük,

      yığın – yığın canları,

      fədakar insanları:

      Sən görmədin o ili,

      Gömədin Rəfili!

      … (Vurğun, 2005: I/97 vd.)

* * *

      1930 yılında Mikâyıl Müşfik’e ithaf ettiği “Şairin Səsi” şiirinde:

      Bütün arzularım gülür yarına

      Xəyaldan ilhamlar almamaq üçün;

      Baxıram Leninin kitablarına

      Dəstədən geridə qalmamaq üçün. (Vurğun, 2005: I/100)

* * *

      Vurgun zaman zaman şiirlerinde mevzuyu muhatabın ağzından mısralara döker. 1935 “Kızıl Kırgın/ Ziyalılar Katliamı” yıllarında yazdığı “Toprağın Taləbi” şiirinde Vatanı konuşturur:

      Şairim! Qələmi götür də dinlə,

      Bir yeni dastan yaz öz əllərinlə!

      …

      Başım dəfələrlə düşdü qorxuya,

      Gözlərim getmədi şirin yuxuya.

      …

      Yaşıma dolduqca qanlara doydum,

      Hər daşın altında bir oğul qoydum.

      Ah… o qılıncları, o qalxanları

      Sinəmin üstündə axan qanları

      …

      Eşitsin nəslimiz məndə nələr var,

      Məndə həqiqətlər, əfsanələr var!

(Vurğun, 2005: I/199)

* * *

      Vurgun, “Vaqif” dramında Vidadi’nin ellerini Allah’a açtırır:

      Xudaya! İnsanın halı yamandır,

      Neler çekdiğimiz sənə ayandır,

      Mənası varmıdır min təriqatın?

      Aç… aç qapısını sən həqiqətin.

      Nə olur, bir yeni işıq ver bizə,

      Bizim kor yaranmış gözlərimizə -

      Bəlkə də yaxşını seçək yamandan,

      Ta ki, qansız keçən bir güzərandan

      Biz də ilham alaq sevinək barı!

      İşıqlat bu dibsiz qaranlıqları…

      Yazıqdır dünyanın əşrefi insan,

      Böyüksən. adilsən, keç günahından!

      Qoyma ki, yerlərdə sürünsün bəşər,

      Dünyada