Deyəsən, qaçmışdı rəngindəki qan,
Peşiman kimiydi tuttuqlarından… (Vurğun, 2005: III/20 vd.)
Vurgun’un, “dastanımın baş qəhrəmanı” diye tanıttığı Bahtiyar’ın başkanlığında kapalı toplantı yapılır, mesele gündeme getirilip enine boyuna tartışılır ve bu eylemin büyük hata olduğu, mescide saygısızlık yapılmaması gerektiği görüşü kabul edilir. Mirpaşa “sana ar olsun” sözleriyle kınanıp pişman edilir.
Samet Vurgun, “inanç” ve “maneviyat” hususunda kulak küpesi yapılması gereken düşünce ve davranışı “Hürmüz və Əhrimən” poemasında “zaman ve mekân”ı tasvir ederken tavsiye etmiştir.
Dönükdür dövranın hökmü, sən öz simanı saf saxla!
Səadətdən, məhəbbətdən danışma hər bir alçaqla!
Bir “Allah” adlanan eşqi sən öz qəlbində axtarsan,
Özün öz hüsnünü tapsan 53 – ölüb getsən də sən varsan! (Vurğun, 1961: III/274)
3.6. Musiki
Bir milletin dünya medeniyeti içerisindeki yerini tayin eden en önemli göstergeden biri şüphesiz ki o milletin musiki medeniyetinin seviyesidir. Bunun şuurunda olan Vurgun hem eserlerinde hem de bütün sosyal faaliyetlerinde Azerbaycan musikisinin dünya medeniyeti sahnesinde hak ettiği yeri alması için büyük gayret göstermiştir.
Vurgun ilk musiki bilgisini ve saz çalmayı babası Yusuf Ağa’dan öğrenmiştir. Kadim âşıkların saz havalarını çalıp türkülerini okuyan babası onun ilk musiki muallimi olmuştur. Daha sonra Kazak Seminaryası’nda okurken İstanbul Darülmuallimin mezunu Hasan Basri ve Gori Seminaryası mezunu Rus Lyapin onun musiki ve nağme dersi hocaları olur. Etnograf Tarihçi İsmayıl Umudlu, Vurgun’un Kazak’da toplanan edebî ve sanat meclislerinde keman çaldığından bahseder. Bütün bunlar Vurgun’un musiki bilgisine ve zevkine sahip olduğunu gösterir. Vurgun, kendisinin de ifade ettiği gibi muğamata karşı büyük muhabbeti olmuştur. O, Azerbaycan musikisinin hem muğamat üzerinde kurulduğunu hem de muğamatın sadece Azerbaycan’ın değil bütün Kafkas ve Şark halklarının bedii zevki olduğunu belirtmiştir. Bu konuda yaptığı bir konuşmada şöyle der:
“Azərbaycan musiqisi muğamat üzərinde qurulmuşdur. Muğamat təkce Azərbaycanın yox, bütün Qafqaz ve Şərq xalqlarının bədii zövqüdür. Biz fəxr edirik ki, bizim yarattığımız böyük musiqi məktəbi nəinki Azərbaycanda, hətta bir çox xarici ölkələrin xalqları arasında böyük nüfuz kəsb etmişdir.” (Vurğun, 2005: V/88).
Vurgun, 1934 yılında “Şahsənəm” operasını sonuna kadar seyredememiştir. Muğamatları izlemeye tahammül edememiştir. Fakat “Köroğlu” operasının gösteriminde sevinç ve mutluluk gözyaşını tutamamıştır. Azerbaycan musikisinin yükseldiği seviyenin mutluluğu ile gözyaşlarına boğulmuştur. Bu hâli şöyle anlatıyor:
“Bir şey mənim yadımdan çıxmaz. 1934-cü ildə mən “Şahsənəm” opərasından yarımçıq çıxdım. Axıra qədər baxa bilmedim. Hərçənd orada müəllif bəzi muğam hissələrindən istifadə etmişdir, lakin mən tamaşanı tərk etdim.
İkinci təsadüf: Mən ‘Köroğlu’nun prasmotrunda şəxsən ağladım. Tamaşada bir yer vardı: Qırat gedən zaman çalınan musiqi adamı ağladır. Lakin mənim ağlamağım bedbinlik ağlaması deyil. Mən öz -özümə dedimki, buradaki əsl həqiqi musiqidir.” (Vurğun, 2005: V/87vd.).
Vurgun, gençlerin Batı musikisine meyletmesi hususunda da itirazını ağır bir dille bildirmiştir:
“Mən bilmirəm belə vəziyyət necə yaranmışdır ki, bizim gənclik, Avropa musiqisinə meyl edib özünün milli musiqisinə barmaqarası baxsın. Əgər doğrudan da belədirsə, mən buna xalq qarşısında xəyanət deyə bilərəm. Bu düzgün hərəkət deyil. Çünkü yoldaşlar, Avropa Avropadır, Şerq Şərqdir, Azərbaycan da Azərbaycandır.” (Vurğun, 2005: V/89).
Vurgun, musiki mevzusunda çok duyarlıdır. Bu sebepten olsa gerek musiki konusunda iddialı konuşmaktadır. Onun sadece şu paragrafı okunduğunda musiki konusundaki yetkinliği görülmektedir.
“Axırıncı məsələ muğamatın qəmginliyi məsələsidir. Mən etiraf edirəm ki, bizim mugamatda bədbinlik yoxdur. Axı niyə mən “Rast”a qulaq asanda ağlayım. Əksinə mən heç zaman bədbin olmaram. Əgər adamlar “Rast”dan bedbin olsa idilər, onda ya ruhdan düşərdilər, ya da gedib qayalarda yaşayardılar. “Rast”ın elə əzəmətli yerləri vardır ki, elə bil qarşıdan karvan keçir. Həyatı, təbiəti daha çox hiss edirsən.
Sonra az oxumaq məsələsi: konsertdə üç dəqiqə çalıboxumaq muğamın qol-qanadın qırmaqdır. Üzeyirbəy deyir ki, “Rast”ın 7 qolu vardır. Onun hərəsini 1 dəqiqə, cəmisi 7 dəqiqəyə oxumaq olar. Bu düzgün deyil. Çünkü oxuyan gərək meydan sürsün, tələsməsin.” (Vurğun, 2005: V/90).
Samet Vurgun, Üzeyir Hacıbeyov’un doğumunun 60. dönümünde ünlü Sovyet musikişinaslarının huzurunda yaptığı konuşmada ve ardından kaleme aldığı “Büyük Bestekâr” adlı makalesinde Azerbaycan’ın millî musiki aletlerinin yasaklanmasına büyük tepki göstermiş, “tar”, “kamança” gibi musiki aletlerini yasaklayanları “şerefsizlik”, “satkınlık” ve “halk düşmanlığı” ile itham etmiştir. Bu mevzuda şöyle konuşmuş/ yazmıştır:
“Onun (Üzeyir Bey’in), 1935-ci illərdə milli çalğı alətlərimizdən notlu bir orkestr yaratması, bu orkestr üçün yazdığı 1-ci va 2-ci simfoniya adlı əsərləri tarixi bir rol oynadı. “Rədd olsun tar və kamança!” deyən, Azərbaycan xalqını öz milli musiqi mədəniyyətindən məhrum etmək istəyən bir çox şərəfsiz və satqın xalq düşmənlərinin kütbaş nəzəriyyələrinə qarşı Üzeyir ilk dəfə milli musiqi alətlərimizin notlu orkestrini yaratdı. O, nəzəri və əməli olaraq, tar-kamança, tütək, yastı balaban, qoşa zurnalar vasitəsilə simfonik əsərlərin ifa olunmasını sübut etdi.” (Vurğun, 2002: V/181)
3.7. Âşık Edebiyatına Hayranlığı
Türk milletine has çok işlevli bir kültür değeri olan âşıklık geleneği, aynı zamanda bu geleneğin taşıyıcıları âşıklar ve âşık edebiyatı Samet Vurgun’un her zaman dikkat merkezinde olmuştur.
Âşık sanatını iyi bilen ve seven Vurgun, karşılaştığı genç âşıklara, âşıkta bulunması gereken vasıfları sıralayıp tavsiye edermiş:
Âşıkta sevda gerek olsun,
Âşıkta saz gerek olsun,
Âşıkta ses gerek olsun.
Âşıkta söz gerek olsun,
Âşıkta selige54 gerek olsun. (Qəsəbova, 2014: 72)
Gittiği her il, ilçe ve köyde âşıklar meclisinde bulunmuş, onların sazıyla, sözüyle, eserleriyle ilgilenmiş, hatta onlarla karşılıklı şiirler söyleyip, türküler koşmuştur. Milletin sesi, sözü, sazı olan âşıkları, “Aşıq Qardaşıma” adlı şiirinde saz çalmaya, söz söylemeye çağırmıştır.
Gəl qələm götürüb, qoşa saz tutaq,
Süsənlər, sünbüllər, güllər bizdədir;
Gecələr qoynuna ay qonaq gələn
Sonası