O‘smir o‘quvchining e’tiborini o‘qishdan tashqari ishlarni ham o‘ziga jalb qiladi. O‘smirda muayyan yo‘nalishga ega harakatli o‘yinlar qiziqish uyg‘otadi. Bu xildagi ishlarda u o‘zining shaxsiy sifatlarini namoyish qilish imkoniga ega bo‘ladi.
Jamoat ishlariga o‘smirlarni jalb etish, ularda ijtimoiy faollik. tashabbuskorlik kabi tazilatlarni shakllantiradi. O‘smir uchun tengdoshlarining e’tibori. jamoaning fikri ota-ona va o‘qituvchi fikridan ham ko‘proq ta’sir qiladi. Shuning uchun u tengdoshlari o‘rasida obro‘ orttirishga, liderlikka intiladi. Agar o‘zini o‘qish va jamoa ishlarida ko‘rsata olmasa, yo‘lon xulqli o‘quvchi bo‘lib tanilishi mumkin. Bu esa aksariyat hollarda o‘smirni «kriminogen» mikromuhitga tomon yetaklab boradi. Bu kabi holatlarni oldini olishda, eng to‘g‘ri yo‘l har bir o‘smir uchun o‘z kuchi va imkoniyatlariga loyiq jamoa topshirig‘ining berilishidir. Shundagina o‘smir jamoa uchun kerakli ekanligini anglaydi.
O‘smirda his-tuyg‘ularni idora qilish layoqati endi-endi shakilana boradi. Bu uning xulqida namoyon bo‘ladi. O‘zining har narsaga jahli chiqishi, qo‘pollik holatlari tez-tez yuz beradi. O‘smirlarning bu xususiyati ko‘proq bahs-munozara jarayonida ko‘zga tashlanadi. Garchi, o‘z fikri asosli bo‘lmasa-da, uni ma’qullashga urinadi.
13-14 yoshlarda o‘smirlarda burch hissi, mas’uliyat tuyg‘usi o‘sadi. birmuncha vazminlik paydo bo‘la boshlaydi. Bu davrda o‘smirda maqsadga intilish, o‘zi uchun ideal tanlash boshlanadi. O‘smirlarda axloqiy e’tiqod shakllanib, o‘ziga xos qarashlar tarkib topa boradi.
Demak, o‘smir bilan munosabatda sabr-toqat, vazminlik zarur. Unga mustaqillik berish. buyruq emas. aksincha, maslahat berish bu yoshdagi o‘quvchilarni to‘g‘ri tarbiyalashning garovidir.
O‘spirinlik davri. O‘spirinlik davri jismoniy o‘sishning tinch davri sanaladi. Shu boisdan, o‘smitiardan farqli ravishda o‘spirinlar faoliyatida romantik his-tuyg‘ulardan ko‘ra ko‘proq realizm muhim o‘rin tutadi.
O‘spirinning tana tuzilishidagi organlarning (qo‘l, oyoq, ko‘krak qafasi, yelka) bir-biriga muvofiqsizligi o‘spirinlik davriga kelib, asta-sekin yo‘qola boradi. ularning qomatlari shakllanadi. Tana massasi bilan yurakning hajmi o‘rtasidagi munosabatda uyg‘unlik, orqa umurtqa suyaklari bilan tananing tuzilishida muvofiqlik vujudga keladi. Muskullarning kuchi va ish qobiliyati ortadi. Ichki sekretsiya bezlarining faoliyati muvozanatlashadi. Jinsiy yeti 1 ish, asosan, tugaydi. Ba’zi o‘spirinlarda bunday yetilish ortda qoladi. Bunga sabab, bolalikda kechirgan og‘ir kasalligi, organizmning kuchsiz, nimjon yoki dardchilligi bo‘lishi mumkin. Bugungi kunda o‘smirlar rivojlanishi (tezlashish) tufayli o‘spirinning yetilishi ham tezlashadi va yuqorida qayd etilgan holat deyarli kuzatilmaydi.
O‘spirinlarda organlarning tarkib topishi va organizm to‘qimalaridagi takomillashish nihoyasiga yetadi. Ular jismoniy kuchli, xushbichim va sog‘lom bo‘lganliklari tufayli tetik va quvnoq hayot kechiradilar. O‘spirinlar miya hujayralarining tuzilishida ro‘y bergan takomillashish, asab tizimi va faoliyati mazmunining o‘zgarishiga olib keladi.
O‘spirin faoliyatining asosiy turi o‘qish bo‘lib qolaveradi. Bilimlar hajmi kengayadi. Ular ijtimoiy munosabatlar, xususan oila, moliyaviy, me’yoriy, ma’muriy, xo‘jalik, mehnat hamda jismoniy faoliyatlar mohiyatini teran tushunishga intila boshlaydi. Shu sababli, mazkur yosh davrida ularga ijtimoiy-ma’naviy bilimlarni berish maqsadga muvofiqdir. O‘spirin nazariy ma’lumotlar mazmunini tahlil eta olish imkoniga ham ega bo‘ladi. Oilaviy, xo‘jalik, oldi-sotdi xususidagi munosabatlarni tashkil etish, maishiy va aloqa xizmatlari, shuning- dek. jamoat transportidan foydalanish chog‘ida, ularda ijtimoiy bilimlarni egallashga nisbatan ehtiyoj va qiziqish hosil bo‘ladi. Ehtiyoj hamda qiziqish o‘z-o‘zidan ijtimoiy faoliyatni tashkil etishga bo‘lgan rag‘batni yuzaga keltiradi.
O‘spirin ijtimoiy munosabatlar mohiyatini anglashga, ular haqida chuqur mulohaza yurgizishga intilar ekan, ularda axloqiy (ma’naviy) tasavvur va idrok hosil bo‘ladi. Ixtiyoriy va barqaror diqqat esa, ularning ma’naviy tafakkurining shakllanishiga imkon yaratadi, natijada, ular ijtimoiy munosabatlar borasida mantiqiy asosli fikr yurita boshlaydilar.
O‘spirin yoshda o‘quvchilar turli o‘quv fanlarining nazariy va metodologik asoslarini egallashga intiladi, fanlararo aloqadorlik va bog‘liqlik xususida fikr yurita boshlaydi. Shu bois. ta’lim va tarbiyani tashkil etishda fanlararo aloqadorlikdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiyot va ekologiya asoslari, mehnat hamda harbiy ta’lim kabi fan va maxsus kurslar doirasida iqtisodiy, ekologik, mehnat va harbiy faoliyatlarning ma’naviy asoslari, oqibatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlaming berilishi o‘spirinlarda ma’naviy savodxonlikning vujudga kelishini ta’minlaydi.
O‘spirinlarda shaxsiy faoliyatni tashkil etishda mustaqillikka intilish yaqqol ko‘zga tashlanadi, bu esa ularda ijtimoiy, xulqiy munosabatlar mazmunini o‘zlashtirishda ijtimoiy faollik ko‘rsatish ehtiyojini yuzaga keltiradi. Ularning o‘quvchilar o‘z-o‘zini boshqarish organlari, jamoatchilik tashkilotlari faoliyatidagi ishtiroki ana shu ehtiyojni qondirish yo‘lida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
O‘spirinlarning ilm-fan, siyosat. texnik. sport, san’at olami bilan bog‘liq qiziqishlari darajasini inobatga olib, ommaviy axborot vositalari sahifalarida yoritilgan. yuqorida qayd etilgan sohalarga oid ijtimoiy mazmundagi axborot, eshittirish va ko‘rsatuvlar tayyorlash o‘quvchilar ma’naviy madaniyatini shakllantirishda yaxshi samara beradi. O‘spirinlardagi qiziqishni inobatga olgan holda ijtimoiy mazmundagi, xususan, «Biznes faoliyatini tashkil etishning ma’naviy asoslari», «Oldi-sotdi munosabatlarning axloqiy negizlari», «Yoshlar jinoyatchiligi va uning oqibatlari» «XXI asrga narkotiklarsiz qadam tashla!», «Sening huquqiy burchlaring», «Yoshlar ijtimoiy mehnatini tashkil etish shartlari», «Nikoh – muqaddas bitim», «Tabiatni muho- faza qilishning ma’naviy asoslari», «Terrorizm – mudhish jinoyat», «Qonuniy harakat va harakatsizlik nima?» kabi mavzularda ma’ruza va seminarlar tashkil etish, mustaqil ravishda ijtimoiy adabiyotlar bilan ishlashga o‘rgatish, noaxloqiy xatti-harakatlar va uning oqibatlari xususida davra suhbati, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari bilan uchrashuv va anjumanlar o‘tkazish, shuningdek, ijtimoiy mavzudagi kinofilmlar namoyish etish g‘oyat muhimdir.
O‘spirin yoshida o‘quvchilar o‘zlari uchun ideal tanlashga inti- ladilar. Ushbu istakni rag‘batlantirish maqsadida ular o‘rtasida adolat, erk, odillik timsoli bo‘lgan, elu yurt tinchligi, vatan xavfsizligi yo‘lida qurbon bo‘lgan kishilar to‘g‘risidagi ma’lumotni berishga qaratilgan faoliyatni tashkil etish, o‘quvchilarning huquqiy madaniyatini shakllantirish yo‘llaridagi muhim omil bo‘ladi. O‘z ideallari shaxsidan namuna o‘zlashtirish o‘spirinlarda ijtimoiy mas’ullik xislatlarining shakllanishiga. jamiyatda erk va adolat. Qonun ustuvorligiga erishish uchun kurash g‘oyalariga sodiqlik hissining uyg‘onishiga olib keladi.
O‘spirin yigit-qizlarda bir-birlariga nisbatan qiziqishning vujudga kelishi, ikki jins orasidagi do‘stlik-o‘rtoqlik tuyg‘ularini shakllanishiga zamin hozirlaydi. Ba’zi o‘spirinlarning do‘stligi zamirida haqiqiy sevgi-muhabbat qaror topadi. Shu sababli, ularda oila va nikoh masalalariga nisbatan jiddiy munosabatni tarkib toptirish, voyaga yetmaganlarning nikohga kirishlari, shuningdek, ular o‘rtasidagi jinsiy yaqinlikning oldini olish maqsadida, ular orasida oila va nikohning ma’naviy asoslari borasidagi targ‘ib ishini kuchaytirish, bu borada o‘ta ehtiyotkorona yondashuvni tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
O‘spirinlarning barcha intilishlari muayyan maqsad bilan bog‘lanadi. Ularning ko‘pchiligi yaxshi xulqli inson bo‘lish, vatanga, xalqqa xizmat qilishga intiladi. Ammo, ayrim o‘spirinlar nosog‘lom muhit ta’siriga tushib qoladi, natijada ular shaxsiy manfaatlarini hamma narsadan