Przedmowa
Obraz Japonii, kraju cieszącego się w Polsce dużym zainteresowaniem, jest w znacznej mierze obrazem statycznym. Został zbudowany na naszej wiedzy o tradycyjnej japońskiej kulturze, z dodatkiem informacji o nowoczesnym przemyśle i osiągnięciach gospodarczych. Nie powinno to dziwić, jako że kraje od nas odległe wydają się zamkniętymi i niezmiennymi całościami tym bardziej, im rzadszy mamy z nimi kontakt i im mniej wieści o tych krajach do nas dociera. Tymczasem żaden kraj nie trwa w niezmienionej postaci, ponieważ zmiany są wpisane w życie społeczne. Wraz z upływem czasu zmienia się jego kultura, gospodarka, świadomość społeczna i wiele innych obszarów społecznego bytu.
Autorzy niniejszego tomu postawili sobie za zadanie pokazanie Japonii jako kraju podlegającego nieustannym przemianom. Poszczególne teksty dotyczą zmian zachodzących w różnych okresach, począwszy od XVII wieku aż do początku wieku XXI. Czytelnik może w ten sposób poznać Japończyków, którzy borykają się z wyborem drogi modernizacji, zmagają się z konsekwencjami podjętych decyzji, przeżywają okresy entuzjazmu na zmianę z okresami rozczarowania, buntują się i niepokoją, a czasem zachwycają tym, co przychodzi wraz z nowymi czasami.
Tekst Elżbiety Kostowskiej-Watanabe dotyczy przemian związanych ze zmianami ustrojowymi, które Japonia przeszła w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, w okresach Meiji (1868–1912) i Taishō (1912–1926). Pokazano w nim, jak duży wpływ na podejmowane wtedy decyzje miało dziedzictwo kulturowe poprzedniego okresu szogunatu Tokugawa (1603–1868) i z jakimi trudnościami borykały się elity polityczne dążące do szybkiej modernizacji nie tylko gospodarki, ale również – a nawet przede wszystkim – własnego społeczeństwa, które musiało ponieść koszty niezwykle głębokich zmian społecznych i nauczyć się żyć w nowym, nieznanym i dziwnym świecie. Stworzona wówczas państwowa administracja zajęła się ukształtowaniem „nowych Japończyków”, którzy nadawaliby się do realizacji państwowych celów i potrafili żyć w modernizującej się Japonii.
Tekst Aleksandry Szczechli pokazuje zmiany kulturowe i społeczne okresów Meiji i Taishō w kontekście przeobrażeń struktury genderowej i stanowi osadzoną w kontekście zmian kulturowych literacką analizę powieści Aru onna (Pewna kobieta), autorstwa Arishimy Takeo, jednego z najbardziej znanych intelektualistów swojej epoki. Powieść Aru onna swój ostateczny kształt zyskała w 1919 roku, po ośmiu latach od druku pierwszej części, co sprawia, że możliwe staje się uchwycenie zmian w sposobie ujmowania tematu i konstruowania postaci przez narratora. Kontrowersyjne w swoim czasie dzieło pozostało do dziś interesujące, tyleż ze względu na postać głównej bohaterki – kobiety radykalnie przeciwstawiającej się zastanym normom kulturowym, choć mimo to niedającej się utożsamić z duchem przemian – co ze względu na odzwierciedloną w powieści ewolucję sposobów opowiadania.
Zmianom społecznym, nawet tym ocenianym pozytywnie, towarzyszy zwykle poczucie utraty, ponieważ zanikają stare obyczaje, wierzenia i ceremonie. Grażyna Kramm, autorka trzeciego tekstu w niniejszym tomie, opisuje zmiany, jakim podlega religia i związane z nią święta i ceremonie na ritō, czyli „odległych wyspach”. Ritō są to małe wyspy oddalone od głównych wysp japońskiego archipelagu, które odgrywają szczególną rolę w pielęgnowaniu dawnych japońskich tradycji. Historia niektórych kultywowanych obrzędów liczy nawet kilkaset lat. Gwałtowny rozwój gospodarczy Japonii w połowie XX wieku przyniósł ze sobą wiele zmian na ritō, między innymi odpływ ludności wyspiarskiej do miast, starzenie się społeczeństwa oraz zmiany w strukturze zatrudnienia. Procesy te wpłynęły na dotychczasowy przebieg ceremonii religijnych na wyspach. Niektóre ze świąt uległy niewielkim zmianom, inne przeszły prawdziwą transformację. Zamieszczony tutaj tekst to próba zastanowienia się nad zachodzącymi zmianami, ich przyczynami i konsekwencjami. Autorka przedstawia święta i ceremonie religijne obchodzone na kilku wybranych japońskich wyspach ritō oraz zmiany, jakie w nich zaszły w ciągu ostatnich kilkudziesięciu bądź kilkunastu lat. Tekst w całości oparty jest na materiałach własnych, zebranych przez autorkę dzięki uprzejmości mieszkańców opisanych wysp, a w przypadku wyspy Tsushima na przeprowadzonych przez autorkę badaniach terenowych i materiałach zebranych podczas tychże badań.
Kolejny tekst, autorstwa Stanisława Meyera, dotyczy problemów etnicznych w Japonii. Autor zwraca uwagę Czytelnika na fakt, że Japonia jest krajem o nadspodziewanie złożonej strukturze etnicznej, a mimo to prowadzi zachowawczą politykę wobec swoich mniejszości, odmawiając przyjęcia do wiadomości, że mniejszości stanowią integralną część japońskiego społeczeństwa, i że przysługują im prawa respektujące ich odmienność kulturową oraz szczególną pozycję w konfiguracji społecznej. Polityka ta jest pokłosiem ideologii „państwa homogenicznego”, która dopomogła Japończykom w sposób bezbolesny zdystansować się od skomplikowanej przeszłości, i która leży u podstaw mitu założycielskiego nowoczesnej Japonii. Autor omawia historię japońskich mniejszości oraz ich obecną sytuację.
W tekście opisany jest także rozwój instytucji obywatelstwa w Japonii i sposób, w jaki Japonia radziła sobie z absorpcją nowych ludów wraz z postępującą ekspansją terytorialną. Autor uważa, że za dyskryminacją i marginalizacją mniejszości stał nie tyle nacjonalizm i ideologia rasistowska, ile tradycja prawna, która na swój sposób była opresywna wobec wszystkich poddanych Japonii. We współczesnym japońskim prawie nadal jest widoczna spuścizna po dawnej Japonii, chociażby w stosowanym również obecnie systemie „rejestrów rodzinnych” (koseki). Autor tekstu stawia tezę, że system ten stoi za dyskryminacją kobiet oraz mniejszości społecznych.
Następny tekst dotyczy zmian politycznych. Karol Żakowski przedstawia w nim ewolucję mechanizmu „sztucznej zmiany władzy” pomiędzy frakcjami reprezentującymi różne opcje ideologiczne w Partii Liberalno-Demokratycznej. Ugrupowanie to zdołało utrzymać się u sterów rządu niemal nieprzerwanie w latach 1955–2009 między innymi dzięki dużej elastyczności programowej i personalnej. Wymieniając niepopularnego premiera na osobę, która najbardziej odpowiadała oczekiwaniom opinii publicznej, partia dominująca wielokrotnie stwarzała pozory jakościowej zmiany na japońskiej scenie politycznej. W tekście został zanalizowany związek owego mechanizmu ze wskaźnikiem poparcia dla rządu oraz z metodą wyboru kolejnych przewodniczących Partii Liberalno-Demokratycznej.
Autor uważa, że o ile w początkowym okresie istnienia opisywanego ugrupowania „sztuczna zmiana władzy” umożliwiała rzeczywiste przewartościowanie polityki partii, w latach 80. XX wieku mechanizm ten stał się już tylko czystą fasadą utrzymywaną w celu poprawy jej wizerunku i uległ zanikowi razem z deregulacją systemu frakcyjnego w latach 90. XX wieku. Dopiero w 2001 roku, poprzez organizowanie regularnych prawyborów wśród szeregowych członków ugrupowania, PLD znalazła nowy sposób na adaptację do zmian nastrojów społecznych.
Beata Bochorodycz, autorka kolejnego tekstu, analizuje rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Japonii od lat 1970., wskazując na główne czynniki, które przyczyniły się do jego dynamicznego wzrostu oraz na metody i przesłanki, które doprowadziły do bliskiej współpracy między agencjami rządowymi a organizacjami pożytku publicznego głównie w dziedzinie pomocy społecznej i współpracy międzynarodowej. Na uwagę zasługuje tu podział omawianego okresu na dwa wyraźnie różniące się etapy powstawania i aktywności japońskich organizacji pożytku publicznego. Od lat 1980. do początku lat 1990. rozwój NGO był stymulowany głównie przez presję zewnętrzną wywieraną zarówno na rząd Japonii, jak i na społeczeństwo, by współuczestniczyć w międzynarodowej pomocy humanitarnej i debacie dotyczącej problemów całej Ziemi. Natomiast rozwój NGO powstałych pod koniec lat 1990. a działających na terenie kraju był w wysokim stopniu stymulowany i wspierany przez władze centralne Japonii. Spontaniczny wybuch działalności wolontariackiej po trzęsieniu ziemi w 1995 roku (Hanshin-Awaji), choć początkowo przyjęty z pewną rezerwą przez rząd i administrację publiczną jako wyzwanie dla ich władzy i kompetencji, został z czasem zasymilowany i włączony do polityki państwowej. Zmiana ta była możliwa między innymi dzięki uświadomieniu sobie przez władze, że organizacje pożytku publicznego mogą stanowić narzędzie realizacji polityki państwowej, przenosząc jednocześnie odpowiedzialność za jej wykonanie na podmioty prywatne i indywidualnych obywateli.
W rezultacie, podczas gdy na początku lat 1980. japońskie NGO były de facto nieobecne w procesie decyzyjnym administracji państwowej, o tyle na początku XXI wieku można mówić, że stały się nieodłącznym elementem tego systemu. I chociaż ocena zakresu i realnej siły