Pisma wybrane. Wiek XX. Jerzy Łojek

Relations, s. 202–204; Kulski, op. cit., s. 149–150.

      ^* Dokładny tekst artykułu drugiego Konwencji o określeniu napaści podpisanej w Londynie 3 lipca 1933 r. brzmiał: „1) Wypowiedzenie wojny innemu państwu;  2) Napad przy pomocy swych sił zbrojnych na terytorium innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny; 3) Zaatakowanie przy pomocy swych sił lądowych, morskich lub powietrznych, terytorium, okrętów lub samolotów innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny; 4) Blokada morska wybrzeża lub portów innego państwa; 5) Poparcie użyczone bandom uzbrojonym, które, zorganizowawszy się na jego terytorium, dokonają najazdu na terytorium innego państwa, jak również odmowa, pomimo żądania państwa najechanego, poczynienia na swem własnem terytorium, wszystkich, będących w jego mocy zarządzeń, w celu pozbawienia powyższych band wszelkiej pomocy lub opieki" [przyp. red.].

      70

      Por. Wiktor Sukiennicki, Biała Księga. Fakty i dokumenty z okresów dwóch wojen światowych, Biblioteka „Kultury”, Paryż 1964, tom 105, s. 70.

      71

      Ciekawe uwagi na temat planów rządu ZSRR w 1939 roku przedstawił znany dyplomata amerykański i znawca spraw Rosji George F. Kennan w swoich Memoirs 1925–1950, Boston 1967, s. 519–520. Zdaniem Kennana, Stalin – idąc w ślady dyplomacji carskiej – już na długo – przed 1939 rokiem zmierzał do „przywrócenia panowania rosyjskiego w Finlandii i w państwach bałtyckich, we wschodniej Polsce, w północnej Bukowinie i w Besarabii. Oznaczało to również protektorat nad zachodnią Polską i dostęp do morza dla Imperium Rosyjskiego, gdzieś w Prusach Wschodnich. Oznaczało ustanowienie przemożnej dominacji rosyjskiej nad wszystkimi Słowianami Europy Środkowej i Bałkanów, oraz, jeśli okazałoby się to możliwe, stworzenie korytarza między zachodnimi i południowymi Słowianami gdzieś na obszarze terytorium granicznego między Austrią a Węgrami. Oznaczało to wreszcie kontrolę Rosji nad Dardanelami przez usadowienie w tym punkcie baz rosyjskich. Program ten miał na celu nie tylko powiększenie militarnej potęgi Rosji, ale również przeszkodzenie powstaniu w Europie Środkowej i Wschodniej jakiegokolwiek mocarstwa albo koalicji państw, zdolnej rzucić wyzwanie bezpieczeństwu Rosji”.

      72

      Uwagi p. ambasadora Grzybowskiego, wypowiedziane w czasie rozmowy z p. min. Szembekiem z dn. 4 listopada 1936, Biblioteka Polska w Paryżu, rkp. F.N. 16550.

      73

      Roy Medvedev, Le Stalinisme, origines, histoire, consequences, Editions du Seuil, Paris 1972, s. 262 (W oryginalnym wydaniu amerykańskim dzieło to ukazało się pt. Let History Judge, New York 1971).

      74

      Paweł Hostowiec (Jerzy Stempowski), Eseje dla Kasandry, Biblioteka „Kultury”, Paryż 1961, tom 65, s. 34.

      75

      Grégoire Gafenco, Préliminaires de la guerre à 1’Est de l’acord de Moscou (21 août 1939) aux hostilités en Russie (22 juin 1941), Editions Egloff, Paris 1945, s. 54–56. Wzajemne upodobnianie się komunizmu i nazizmu podkreślał w swoim raporcie końcowym ambasador USA w Warszawie Anthony J. Drexel Biddle, zob.

Примечания

1

Pełny adres bibliograficzny: Jerzy Łojek [Leopold Jerzewski], Agresja 17 września 1939. Studium aspektów politycznych, wyd. 3, Warszawa 1990 (książkę ogłosiło Wydawnictwo Lubelskie).

2

J. Łojek, Wyjazd naukowo-badawczy do Francji i Anglii 3 VIII – 17 IX 1976, „Biuletyn Polonistyczny”, 1977, nr 4, s. 57–58.

3

Nastąpiło to w maju 1976 r.

4

Aktami tymi przed Łojkiem nie zainteresował się bliżej żaden historyk dyplomacji. Dopiero w roku 2002 ukazało się moje studium o tym dyplomacie: M. Kornat, Ambasador Wacław Grzybowski i jego misja w Związku Sowieckim w latach 1936–1939, „Zeszyty Historyczne”, 2002, z. 142, s. 5–80.

5

Biblioteka Polska (Londyn), Rękopisy, sygn. 1292 (Korespondencja płk. Stefana Mayera).

6

W tych ostatnich pojawiało się sformułowanie o „układach” albo „umowach” niemiecko-radzieckich z sierpnia 1939, oczywiście bez analizy stypulacji tajnego protokołu dodatkowego.

7

T. I, cz. 1: Polityczne i wojskowe położenie Polski przed wojną.

8

Tom zawierał m.in. rozmowy wiceministra spraw zagranicznych z Beckiem i marszałkiem Rydzem-Śmigłym oraz ich oceny międzynarodowego położenia Polski z okresu lata 1939 r. (Józef Zarański był dyplomatą II Rzeczypospolitej, m.in. konsulem w Wiedniu przed tzw. Anschlussem w 1938 r.).

9

Jedenaście lat później książkę wydano w kraju, znacznie rozszerzoną i pod własnym nazwiskiem autora: Ryszard Szawłowski (Karol Liszewski), Wojna polsko-sowiecka 1939. Tło polityczne, prawno-międzynarodowe i psychologiczne, wyd. 3 uzup., Warszawa 1997, t. 1–2.

10

Monografię wydał Polski Instytut Spraw Międzynarodowych w Warszawie.

11

Artykuł wywołał liczne odniesienia polemiczne – drukowane na łamach „Głosu” w 1979 r. (nr 3, 5, 6).

12

Archiwum Instytutu Literackiego (Maisons Laffitte) [dalej skrót: AIL], korespondencja Jerzego Giedroycia z Jerzym Łojkiem.

13

Zob. W. Orlik-Rückemann, Kampania wrześniowa na Polesiu i Wołyniu: 17 IX 1939 – 1 X 1939, oprac. L. Jerzewski, Warszawa 1985 (drukowane w II obiegu, nakładem „Głosu”).

14

Zob. W. Langner, Ostatnie dni obrony Lwowa (1939), „Niepodległość” (Nowy Jork–Londyn), 1978, t. XI, s. 80–213.

15

Zob. J. Jaklicz, 17 września 1939 r. w Sztabie Naczelnego Wodza, „Zeszyty Historyczne”, 1967, z. 12, s. 140–162.

16

AIL, korespondencja Jerzego Giedroycia z Jerzym Łojkiem. List z 26 maja 1984 r. (Władysław Żeleński, prawnik i prokurator, który oskarżał ukraińskich sprawców zamachu na życie ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego w roku 1934, mieszkał w Paryżu, Łojek spotykał się z nim przy okazji swych nielicznych wyjazdów zagranicznych).

17

Zob. M.A. Supruniuk, Uporządkować wspomnienia. Nieautoryzowane rozmowy z Jerzym Giedroyciem, Toruń 2011, s. 58. W rozmowach prowadzonych pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w., których pokłosiem pozostaje ta książka, Redaktor „Kultury” stwierdził też, że „Beck popełnił dwa błędy: przecenił sojusz polsko-angielski i nie docenił układu Ribbentrop–Mołotow”.

18

Mamy tu na myśli wspomnianą książkę Szawłowskiego (Liszewskiego) oraz pisaną z innych pozycji pracę Włodzimierza T. Kowalskiego (Ostatni rok Europy (1939), Warszawa 1989), w której autor ten zgromadził znaczny materiał źródłowy, mimo niemożliwych do przyjęcia interpretacji.

19

AIL, tamże.

20

J. Łojek, Agresja 17 września 1939 r., s. 54 (niniejszego wydania).

21

M. Zacharias, Polska wobec zbliżenia niemiecko-sowieckiego w okresie międzywojennym (ze szczególnym uwzględnieniem układu z 23 sierpnia 1939 r.), [w:] Rola i miejsce Polski w Europie 1914–1957. W 75. rocznicę odzyskania Niepodległości. Materiały z sesji naukowej w Instytucie Historii PAN 8–9 listopada 1993 r., red. A. Koryn, Warszawa 1994, s. 118.

22

Tamże,