“Sy het uitgebars van die lag, meneer Verdomp. Sy het wraggies van personasie verander, dit was nie meer die martelsessie nie.” Die taalman het opnuut, ná al die jare, uit die veld geslaan gelyk.
Volgens hom het die kind gesê: “You can tie me up any day.” Die uitspraak was moderne Amerikaans. Sy kon nie ophou sê “My God, my God” nie. En: “That was so li-be-ra-ting!”
“Sy het gelag … van die verligting!” volgens my oorblufte gasheer. En toe hy omdraai, het hy die oom buite by die stroois se venster gewaar. Soos ek sê, dit was nog lig.
Ek het instinktief na die venster se kant gekyk. Dit het baie vlugtig vir my gevoel of ek myself daar gewaar.
“Die donder,” het die taalman bygevoeg. “Hy’t ons afgeloer. Ek is oortuig hy het haar daardie dag in die veld verkrag!”
Die wete het soos ’n klip tussen ons geval.
* * *
Die taalman het opgestaan om die projektor te gaan afsit en toe hy weer plaasneem, was dit met sy stompe ver uitmekaar. ’n Verslaentheid? Terwyl hy met neergesakte skof vooroor leun en sy kneukels kraak. “Wat maak jy van wat jy gesien het, meneer Verdomp?” Sy vraag was wat ek gevrees het.
“Wel, ek is maar ’n verslaggewer, u weet.” Ek het my klewerige hemp van my bors weggetrek en dit geflap vir ventilasie. Dit het vir my gevoel of ek so pas ’n gru-ongeluk aanskou het.
“Laat ek jou dan sê wat ék dink.” Die taalman het ’n rukkie lank asem geskep. Dit was teen die tyd bedompig van ons asems in die woonkamer.
“Ons menslike begrip is te verknog aan die indiwidu as die kroon van die skepping. Ons raak soms ondergedompel in die kollektiewe, wat ons oorspronklike aard is. Hierdie indiwiduele bestaan, dis ’n droom, meneer Verdomp. Die Skepper is veelduidiger as wat ons dink.
“Dit verbaas my dus nie dat Maria by ’n verdere misterie betrokke geraak het nie, die een van die personasies in die dagboek waarvan jy oor die foon vertel het.”
Ek het aan my gasheer beduie ek moet nou my diktafoon aanskakel. Anders gaan ek later geen duit hiervan verstaan nie. Hy moet asseblief ’n paar dinge herhaal.
Toe hy na indiwidue as miere begin verwys, het ek begin kriewel. Miere maak deel uit van ’n miershoop. ’n Miershoop, wat op sy beurt die mensdom versinnebeeld, sien. Kry ek die prentjie? Hy het verwys na die skrywer Eugène Marais, wat ek uit my skooldae ken vir sy gedig “Winternag”. Hy het die naam herhaal: “Eugène S. Marais.”
Ek het met moeite bygehou.
“As die indiwidu verswak weens pyn of rampspoedige psigiese faktore, kan sy persoonlike herinneringe plek maak vir kollektiewes wat veel ouer is as hy self.” Aldus die taalman, my “toring van Babel” op daardie dag.
“’n Mens sal meestal die maklikste aanklank vind by kollektiewe herinneringe wat ’n bietjie soos jou eie is. Dis verskriklik om te dink,” het die taalman gesê, en sy hand oor sy hare gevryf, “Maria se vernaamste belewenis was vasgebondenheid, vasgekeerdheid. In ons opnames ervaar sy dit in meer as een historiese gewrig. Sy ervaar … die gevangeskap der eeue, Verdomp!”
“Gewrig?”
“’n Tyd.”
Sy woord “gewrig” het my aan rumatiek laat dink en ek het nog gereken, ja-nee, ons slim man dra swaar aan kennis.
“Óf dit kan … mensstamherinneringe wees wat juis in spanning verkeer met die indiwidu se eie gees … Hierdie eenvoudige plaaskind het iemand in haar rondgedra soos … die snobistiese Lady Cartwright!” Die taalman het hieroor geglimlag asof dit ’n ligpuntjie is.
“’n Bepaalde kollektief, soos die mensdom wat ons is, is ook nie die begin en die einde nie. Anders gestel: daar is baie byeneste en hulle bevat almal bye.”
Dit was ’n agtermiddag van miere en bye.
“En dit bring ons by hierdie dagboek van Maria wat jy sê in jou besit is. Soms onthou ’n bytjie die bye in ’n ander korf.” Die taalman se laaste woorde oor die onderwerp. Korreksie: tweede laaste.
“Die menssyn werk soos tale,” het hy verduidelik. “Verskillende stelsels, verskillende kollektiewe wat betekenisse oor en oor herhaal, elke keer met verskille en ooreenkomste.” Ek het dit neergeskryf soos die taalman dit vir my gespel het: syn.
“Dis nie die spoorwegterm nie, meneer Verdomp, al klink dit dieselfde.” Hy het fronsend van onder sy wenkbroue na my gekyk. “Meneer Verdomp?”
“Ja?”
“Nie skrik nie, hoor. Dis net ’n teorie.”
* * *
Hy was nie so ver verkeerd nie. Ek het hom gevra of hy daarin sou belangstel om Maria se dagboek te sien. En sy antwoord was nee, o nee, nee dankie, hy het nou afgetree.
VOETNOOT
Verdomp het in een van ons Skype-oproepe gesê hy het teen die einde van 1985 sy boek begin skryf. Volgens Rentia Melck is dit die jaar waarin sy en Hermanus hul jeugvriendskap hervat het. Ek het in 2016 en 2017 ’n e-poskorrespondensie met haar oor die manuskrip en oor Verdomp gevoer, en ek haal haar hieronder in skuinsdruk aan.
Hermanus was sy ouers se enigste kind, wat laat in die huwelik gebore is, en was van vroeg op homself aangewese. Rentia vertel van hoe hy toe hy klein was verbeelde maatjies gehad het. Die gesin het gewoonlik elke jaar tydens die lang somervakansie op haar ouers se plaas in die Petrusville-distrik deurgebring want die pa’s was boesemvriende van skooldae af. Melck vertel van die heengaan van Hermanus se ouers, die een kort ná die ander, rondom die einde van haar laaste skooljaar. Hermanus so alleen soos ’n tak in die wêreld.
Ek was sewentien, hy negentien. Hy het die Kersfees vir my kom kuier en het reeds ’n werk in Bloem gehad. Ons het elke middag op die kikoejoe gelê en na vervolgverhale op die radio geluister. Dan vryf ek sy rug onder sy hemp.
Ná skool het sy lang jare niks van hom gehoor nie. Haar eie ouers is intussen oorlede en sy het die plaasbestuur oorgeneem. ’n Raps oor twee dekades later, in die laaste kwart van 1985, eind Oktober het hy by haar plaaslaning afgery gekom. Ek haal aan: Dit was so uit die bloute, in ’n tweedehandse diesel-Audi. En daar staan hy weer, met sy opgetrekte skouers en daai koei-oë van hom, al sy aardse besittings op die drarak van sy kar. Ek het net gedink: liewe mens, wáár wás jy?
Hy het haar vertel van die Lyksovlakte. Dit was waar hy lank as koerantjoernalis gewerk het en die hele streek het effektiewelik, in sy woorde, “van die aardbol verdwyn” nadat ’n groot tragedie getref het.
Rentia skryf: Ek het gewonder hoekom daar niks in die nuus oor was nie. Dit was seker maar deur die regering gesensor. Toe vra hy my of hy op die plaas kan kom loseer om ’n boek daaroor te skryf. Hy het nie meer ’n plek gehad om te bly nie. Hy was haweloos en pynlik reguit oor sy verknorsing, gebroke eintlik.
Sy het die vriendskap met hernieude oorgawe ’n plek in haar lewe gegee en Hermanus laat verstaan dat haar huis ook syne is. My reisiger was weer terug! en: Ek het nog gedink hy moes gehoor het ek het onlangs ’n weduwee geword.
Die volgende brok moet ook vermeld word. Ja, ek onthou ons eerste Kersfees in ons nuwe lewe saam, C-P, natuurlik. Noudat jy vra. Daar het ’n kaartjie in die pos aangekom wat Hermie baie ontstel het. Dit het baie oor sy geheime verklap. “Ek en Miems is so bly dat jy vir ons hier op Redelinghuys kom kuier het, meneer Verdomp. Dankie en seënwense. Ludwig Matthias, jou taalman.” Daar was ’n NS by. “Al ons dae gehad om jou regte adres op te spoor!” Hermie was wit geskrik toe hy dit lees. Witwortelwit! Ek het opgepak van die lag en gevra maar wat’s dan fout, Hermie. En al wat hy sê, sedig soos môre heeldag, is: “Ek dag dit was Reddersburg.” Ek het my natgemaak, C-P. Dit was ons eerste nuwe Kersfees saam, siende dat jy vra. Boundless happiness. Ek was só dankbaar ek is ’n weduwee.
Ek haal aan uit:
Emmerentia Melck