Ek het hom op sy plasie naby Reddersburg in die Vrystaat besoek. Die grondpad na die huis het deur twee rye wild waaiende platane gekronkel. Flou skaduwees van die swaaiende takke het heen en weer oor my enjinkap gekaats. My vensters was toe vir die dieseldampe. Dit het pas gereën. Halfvier die middag. ’n Ysige sonnetjie het ’n rits ingehaakte bulte in die verte geskerf, en die paadjie het kwaai na links en regs geswenk. Al met ’n geilerige middelmannetjie langs. Die motor het soos ’n vlot op deinings gevoel, telkens na agter en weer skerp op sy voorste vere gaan lê.
Die laaste ent het reguit voor my uit gedraf. ’n Ingekampte platdakkie het naderhand opgedoem. ’n Kaalvoet oemfaan het die hek oopgemaak en die taalkundige en sy vrou het my op die sementstoepie van hul woning ingewag.
Hy was glad nie die hovaardige soort, soos ek hom altyd voorgestel het, nie. Sy vrou had ’n jolige pienk gesig, ’n kort swart kapsel. En sy was bedeeld met middeljarige rondings. Hy was pas afgetree. In kakiekortbroek-en-boshemp. Ondanks die yl lug.
“Ja, jy het reg gehoor, meneer Verdomp. Daar was nog een, miskien twee personasies van die kind wat ons nie bekend wou maak nie,” het die vroeg afgetrede dosent in vergelykende taalwetenskap my in sy woonkamer vertel.
Hy het met sy bene oorkruis gesit en na een kant oorgeleun na ’n sytafeltjie om met ’n delikate gebaar sy leë teekoppie op die piering neer te sit. Twee stewige stompe had die kêrel, so in sy laat vyftigs. ’n Ligte kleefbaard, rooibruinerig.
“Is daar nuwe inligting oor wat van haar kon geword het, meneer Verdomp?” Ek het besluit om niks te sê van wat ek weet nie.
“Ek sien,” het hy gereageer. Hy het sugtend uit sy stoel opgestaan en twee spoele film uit ’n kartonboks gaan haal wat hy voor my koms op die eettafel gesit het.
“Ek het albei kere verfilm. Die insidente het kort op mekaar gevolg. Dis die laaste opname waarna ons gaan kyk, en die laaste wat jy daarvan sal sien. Die sendingstasie wil nou die opnames hê. Waar sy skoolgegaan het. Tot by matriek. Sy was later ook onderwyseres daar. Hulle wil dit seker vernietig.”
Die verfilmings het met die laaste besoek plaasgevind. Dit was met ’n ou cine-kamera opgeneem, van daardie blikgryses met die yspatroon op. Hy het die draaikamera vir my gaan wys net voordat ek later vertrek het.
Die taalkundiges het ’n ateljeelamp wat met ’n battery werk uit die dramadepartement saamgebring. Maria se familielede het gegiggel toe hulle sien daar gaan afgeneem word. Maar dit was oplaas net die taalman en sy kollega saam met die kind in die kamer. Hy het ’n voorgevoel gehad dinge kan ontstellend raak en het die ma gevra om uit te gaan. Sy is teleurgesteld aan die arm van haar broer, die verdagte oom, daar uit. Laasgenoemde was definitief onwelkom, het die taalkundige my meegedeel.
Hy het ’n projektor opgestel en ons het die stoele geskuif om regoor die bleek muur te sit. Sy vrou het ’n skildery wat haar man van die muur afgehaal het in ’n handdoek toegevou.
“Is u gemaklik?” Soms rol ek my skouers, ’n aanwendsel.
“Ekskuus? O, heeltemal, dankie Mevrou.”
Die gordyne is toegetrek en die projektor het begin tjir. Van die vroeë soort, voor klank, ’n stilopname in uitgewaste kleur. Die film was vinniger as regte tyd, maar die spoed van pyn is altyd dieselfde.
Maria op ’n bed, in ’n ligte sisrokkie. Sy het teen ’n muur gesit-lê, arms bo haar kop uitgestrek. Dit het gelyk of haar boarms by die potjies trek. Die slanke handjies het met ’n onnatuurlike hoek uit haar polse gespruit, soos twee strelitzias, asof sy by haar gewrigte teen iets trek.
“Sy beleef haarself as vasgebind,” het die taalman verduidelik. Haar bene was oopgesper sodat die verslete broekie onder die rok gewys het. “Sy het ook geglo sy is vasgeketting by elke knie.”
Dit het gelyk of sy hiperventileer. Weer was die houding en gesigsuitdrukkings dié van ’n volwasse vrou, skrikwekkend beleë.
“Sy het woorde geuiter wat Frans geklink het. Oud-Frans, nie die moderne taal nie. En frases uit die Vulgaat.” Hy het verduidelik oor wat ek nie kon hoor nie.
“Dit wou voorkom of sy sinsnedes herhaal wat iemand haar voorsê.” Die taalman het harder gepraat, bo die getjir uit.
Die kind is beangs, het ek besef. Sy baklei vir haar lewe. Die spyker in die muur waaraan die skildery gehang het, het reg in haar een oog gesteek.
Haar spraak het op sommige plekke haastiger geword, volgens die taalman. Ek kon dit aflei uit die lipbewegings, die borskas se bewegings.
Daar was baie ontkennings, die koppie wat gedurig heen en weer draai. “Non, non, non,” het die taalman haar woorde herroep. Dit is Frans vir nee. Ek kon sien hoe sy dié woord aanhoudend prewel. Daar, met haar rug teen ’n muur.
Die vrou van die huis, die eggenote, was in dié stadium nie meer by ons nie. Sy wou nie die film kyk nie. “Verskriklik,” was haar woord net voor die opname begin draai het.
En toe “hoor” ek die skrikwekkendste stil gil uit daardie oopgesperde mond, meer as een. Sy het agteroor gebuig en die gille met haar hele lyf uitgestoot. Ek het gevrees dat haar te maer heupbene onder die skamele laprok van haar vlees sal lostrek.
“Jesus, Jesus,” het dit oor haar lippe gekom. Dié kon ek met gemak liplees. Sy het tjankgeluide soos ’n hond gemaak, volgens die taalkundige, en die trane het gestroom.
“Dit was asof sy … gebulk het … van die skynpyn.” Ek dag eers hy bedoel pyn wat skyn van die taalmanne se oorbeligting. Maar, ja, goed, dan: wat bestaan en ook nie bestaan nie.
“Sy het gesê Jesus is haar Saligmaker. Sy het gesê … aan die manier waarop sy haar gesig skuins gedraai het … as jy mooi kyk … dat sy die hemel kan sien en soontoe wil gaan.”
Toe is daar plotseling die rukkerige swart wat ’n onderbreking in die verfilming aandui. Tjirts-tjirts, maak die projektor.
“Ons het opgehou verfilm. Om haar uit haar beswyming te probeer kry … Maar ons kon niks doen om haar te help nie. Toe gaan ons maar voort en lê dit alles vas.”
Só het die taalman lopende kommentaar verskaf. Oor hulle interpretasie van wat hulle gesien het: ’n jong dame in die sestiende eeu se ongeoorloofde verhouding met die seun van ’n edelman, en hoe sy aan die verkeerde kant van die Inkwisisie beland het. Terwyl ek my hart vashou en vasgenael na die geluidlose gebeure kyk wat afspeel teen ’n wit muur. Naby Reddersburg.
Die film het hervat en ’n manshand het links in die raam verskyn. Met flonkerende knoetse vir ringe aan drie van die vingers. Die hand word vaderlik op Maria se skouer geplaas.’n Kerklike kleed, in terme van die film se atmosfeer?
Die taalman sien ek leun vorentoe toe die kledingstuk weer in die prentjie kom. “Dit is my kollega se hand. Hy wou haar kalmeer. Hy het dié dag ’n poncho aangehad. Ons was deur die hippies beïnvloed.”
“Lyk my hy hou van ringe,” het ek afkeurend opgemerk.
“Die meisies het nie omgegee nie, hulle hou van die dandies.” Die taalman het gegrinnik.
En toe gebeur iets baie eienaardigs. Die kind se trane droog op. Sy gee ’n paar rukke wat snikke moes gewees het. ’n Serene gelaatsuitdrukking neem oor. Jy sien hoe haar gesig van kleur verwissel, al was die filmkleur net een kleur: bleek.
Toe beur sy vorentoe, weg van die kussing wat tussen haar rug en die muur ingeskuif was. Haar bene begin bewe. Sy het haar oë styf toegeknyp en haar gesig eenkant toe gedraai, asof sy iets nie wou sien nie. Haar buik maak spasmas, die onsigbare toue trek stywer. Die lesers moet my verskoon, maar ek moes wonder of ek nie ’n orgasme aanskou het nie. Net daar het die film geëindig.
“Dit was te skielik. Ons was nie daarop bedag nie,” maak die taalman verskoning. Hy is rooi onder sy baard. “Net voor dit het ek die cine op die stoeltjie aan die voetenent van die bed staangemaak.