Ná die veraf dreun van die gebed, het Joey se eensame ore gehoor hoe die harmonium begin om ’n psalm of gesang uit te teem en hoe die familie, elkeen na sy of haar gawes, inval en effens trekkerig al die versies saamsing. Dan het die stoelpote oor die plankvloer van die tafel af weggeskraap en het die gaan-slaap-voetstappe deur die ruimtes van die huis begin doef en kraak. Uit die kombuis het daar nog ’n pot, of ’n stukkie skottelgoed, geklink. Die voetstappe het deur die huis gedwaal en twee-twee hulle slaapplekke gevind. Die kamers het dan hulle dowwe woorde deur toe deure die gang in gemompel en Danie se skoene het op die vloer geval. Net uit die mooi Magrieta en haar spelerige man se kamer was daar giggels en soms die half-gesmoorde geluide van ’n geil jong liefde. Uit Gertruida se kamer het daar net ’n presiese stilte, soos dié van ’n afwesigheid, gekom. Oupa Daniël het sy keel- en neuskanale ronkend probeer oopkry vir ’n nag se ononderbroke snork. Joey het die kraak van elke bed leer ken van waar hy soos ’n rot in ’n kas die bewegings in die huis rondom hom probeer ontsyfer. Hy het oop-oog in die donker gelê met die na-reuk van ’n pas gebluste vetkers in sy neus. Doodstil. Asof iets hom uit die donker sou bespring as hy self ’n geluid durf maak, of as hy dalk ’n verkeerde afleiding maak uit die klanke van dié huis van vreemdheid.
Maar ten spyte van oupa Daniël se gebede dat hulle hul christelike plig moet nakom, selfs teenoor ’n ondenkbare naaste soos ’n skeel, afstootlike Engelsman, het hulle tog dik geraak vir Joey Drew se aanwesigheid. Alleen in hulle intieme kamer, het Daantjie vir sy Magrieta gesê: “Ek weet ook nie hoekom Pa nie wil hê ek moet die bliksem van die plaas af skop nie. Hy sit nou al weke hier by ons soos ’n bosluis in ’n hond se hol. Hy’t die vel van ’n renoster of hy’s te klipdom om ’n skimp te verstaan. As ons hom nie behoorlik wegjaag nie, gaan hy vir ewig op ons nekke lê.”
Gedurende die maande van Joey Drew se verblyf by die Van Wyks het daar ’n paar ingrypende dinge gebeur: Gertruida van Wyk se Duitse klavier het op die plaas aangekom, Joey Drew het die familiefoto geneem, veldkornet Willemse het berig gebring dat dit oorlog is en dat die mansmense opgekommandeer word en Joey Drew het Fienatjie ontmoet. Fienatjie Minter.
Maar dié ontmoeting was nie eintlik ’n gebeurtenis nie, meer die noodlot, het Joey geglo.
“Dit kón net die noodlot wees,” het Joey altyd gesê wanneer hy mense probeer vertel van die wonder in Fienatjie Minter se oë.
Twee
Op die stoep het sy gaan sit. Drie stoele weg van die man af. Apart. Die son vang nou haar hare en dit ís wit.
Die majoor probeer uitmaak waar hy effens meer as veertig jaar gelede gestaan het. Dit wás hier. Presies. Die hek is nie verskuif toe dié een tussen sy nuwe mure gehang is nie. Dit wás hier waar hulle verraaier by hom aangekom het; dit wás hier waar hy daardie nag die Van Wyks se beskawing wat hy vroeër die aand oor die ongehoorde eettafel ontdek het, verder moes aanhoor – in die suiwer note uit die oujongnooi se klavier. Hy móét sy staanplek duidelik kry, want dis waar hy op daardie nag gestaan en verander het. Dis nogal ver van die huis af, sien hy. Hoe goed moes sy jong ore tog nie gewees het om so duidelik te kon hoor nie. Elke noot, of verbeel hy hom? Die nag moes andersins baie-baie stil rondom hom gewees het.
Oor daardie oujongnooi het Joey Drew bepaald ’n skewe storie vertel. Dit weet majoor Brooks, want hy onthou haar presiese spel en die woede in haar oë toe sy die byl deur die lanternlig in sy tent swaai. En dit terwyl hy met ’n geweerloop teen sy bors moes staan en toekyk.
Joey Drew het seker nooit agtergekom hoe skeef sy gestyfde beeld van die oujongnooi was nie:
Dit was ’n hele paar jaar voor Joey Drew se aankoms op die plaas dat Gertruida van Wyk al begin besef het dat sy nooit sou trou nie. Sy was baie stil in daardie dae, omdat sy afskeid geneem het van iets waarvan sy tog altyd gedroom het: ’n man en kinders. Maar die warm gloede van haar oorgangsjare het al meer geword, en haar maand het eers wisselvallig begin kom en toe verdwyn. Sy het geweet dat die tyd verbygegaan het.
In dié dae het sy baie getob oor die redes hoekom sy nooit getrou het nie, want sy was ’n Van Wyk en die Van Wyks is aantreklike mense, al is hulle effens trots en eenkant in baie se oë. En daar was nooit ’n tekort aan mans wat wou kom kuier nie – eers jongkêrels en later oujongkêrels en wewenaars. Hulle het haar probeer benader met deursigtige woordkeuses en aanrakings, maar al wat dit by haar ontlok het, was afsydigheid, en as hulle opdringerig raak, flitse van walging. Gertruida wou dit anders hê. Sy wou wees soos Dorothea was toe Danie haar huis toe gebring het: uitgelate van opwinding en verwagting. Of blosend soos Magrieta, wanneer Daantjie begin spelerig raak. Gertruida het geweet daardie ding sit êrens in haar, maar sy het dit nooit vir ’n man gevoel nie. Miskien was die regte mans skrikkerig vir haar geleerdheid wat sy in die Seminarie in die Kaap ontvang het. Die tyd het rondom haar afsydigheid verbygegaan en sy het middeljarig geword.
Sy het later gedink dat dit amper soos ’n voorbode was dat sy in dié tyd so baie deur die bladsye van haar herinnerings begin blaai en die klavier so dikwels in haar gedagtes opgekom het.
By die Seminarie, toe sy sewentien was, was sy voor die klavier loshande die beste van almal. Die musiekjuffrou, Miss Pearson, het gesê sy het ’n pragtige aanslag en die beste oor vir musiek van almal. Om Miss Pearson nie teleur te stel nie, het sy elke ledige oomblik wanneer een van die Seminarie se klaviere nie in gebruik was nie, geoefen en geoefen. Miss Pearson het haar, wanneer sy ’n nuwe stuk musiek bemeester het, altyd na die vleuelklavier in die saal geneem om daar daarna te luister. Gertruida se hart het van vreugde gebons wanneer sy, ná sy gespeel het, haar hande van die klawers af oplig en Miss Pearson sê: “Jy speel pragtig, Gertie, en jy ís pragtig.”
Die middag voor Gertruida vir die laaste keer die lang trein-tog huis toe sou aanpak, het Miss Pearson al die dogters wat klavier neem in die saal laat bymekaarkom om te hoor hoe Gertruida speel. Hulle moes kom luister na wat ware talent en harde werk kan bereik. Ná ’n halfuur was dit etenstyd, maar toe die ander loop, het Miss Pearson Gertruida gevra om agter te bly. Sy moes nog iets speel – net vir Miss Pearson, as ’n soort spesiale afskeid. Miss Pearson het opgestaan van haar gewone stoel en tussen die bladmusiek rondgesoek. Gertruida het gedink dat sy een van hulle gunstelinge sou moes voorspeel, soos ’n Bach-prelude of een van Chopin se nokturnes, maar Miss Pearson het die eenvoudige “Love’s Old Sweet Song” uit die pak getrek en voor Gertruida neergesit. Sy het die solo-stoel voor die klavier weggetrek, die duet-stoel nader gebring, langs Gertruida gaan sit en haar gevra om so naby aan haar te speel, want sy wil vir oulaas vir haar omblaai. Hulle heupe en dye en arms het aan mekaar geraak, en Gertruida het gewens die musiek raak nooit op nie.
Maar die note op die blad en onder haar vingers het opgeraak en haar hande het in die na-stilte oor die klawers gehang. Miss Pearson het Gertruida se hande opgetel en hulle gesoen, en toe sy opstaan, was haar lippe ’n oomblik lank vogtig op Gertruida s’n. Miss Pearson het haar uit die saal gehaas – struikelend, soos iemand wat nie deur trane kan sien nie. Gertruida het na die nattigheid op haar hande gekyk en die souterige strepe saggies afgesoen. ’n Golf van blydskap wat sy nie geken het nie, het deur haar heupe en bors gespoel.
Sy’t self ook gehuil toe sy die volgende dag afskeid neem. Almal het gedink sy huil maar oor die afskeid van haar vriendinne, en oor haar Seminarie-jare verby was. Maar dit was nie so nie. Sy’t gehuil oor Miss Pearson en oor daardie oomblik toe die verbysterende golf vreugde oor haar gespoel het. En oor wat die klavier gesê het.
Miss Pearson het nie na die aandete in die groot eetsaal gekom op die aand voor Gertruida se vertrek nie, en sy was ook nie by ontbyt op die vertrekdag nie. Gertruida se oë het verniet gesoek. Maar toe sy op die Seminarie se spaaider klim wat haar stasie toe sou vat, het die huismoeder ’n pakkie van Miss Pearson aan haar oorhandig. Sy het dit eers die aand op die trein oopgemaak. Daar was ’n koevert met ’n nota onder die buitenste laag toedraaipapier:
Dearest Gertie – Forgive me. I do not have the heart to say goodbye to you. Go well, my little one, and may life be kinder to you than it had been to me. I weep for another talent swallowed up by the maleness of our world and the darkness of this continent, but, mostly, I cry for you. I’ll