1
Jest to bardzo ogólnikowa charakterystyka; w sprawie analizy poglądów Radbrucha por. (Zajadło 2016).
2
Holmes był jednym z członków Klubu Metafizycznego w Uniwersytecie Harvardzkim, gdzie powstała filozofia pragmatyzmu; do tego klubu należeli także między innymi William James i Charles S. Peirce.
3
Sfera powinności (Sollen) była par excellence idealistyczna w sensie kantyzmu.
4
Takie były zresztą początki filozoficznej refleksji nad prawem, nie tylko w dziełach filozofów, lecz także u wielkich tragików greckich: Antygona Sofoklesa jest traktatem dotyczącym konfliktu między, używając dzisiejszej terminologii, prawem natury a pozytywizmem prawniczym; w tym wypadku filozoficzna natura aksjologii prawa jest oczywista.
5
O intensji i ekstensji w teoriach wykładni szerzej zob. (Płeszka 2010, r. 5, w szczególności s. 112–116).
6
Historię tych logik można poznać w pracy (Świrydowicz 1995, cz. II).
7
Korzystam tu z (Zirk-Sadowski 2011, s. 84–85).
8
O przemianach w koncepcji performatywów zob. (Gizbert-Studnicki 1972).
9
Zaproponowany przez Franciszka Studnickiego polski zwrot „wypowiedzi dokonawcze” nie przyjął się.
10
Korzystam tu z (Zirk-Sadowski 2011, s. 87–88).
11
Takie powszechne postrzeganie tej cechy Szkoły podkreśla Jan Woleński, choć nie uważa, iż jest to pogląd trafny (Woleński 1985, s. 77 i n.).
12
Por. liczne orzeczenia w elektronicznej bazie danych SN. Wyrok SN z 18 kwietnia 2007 roku, VKK 56/07; wyrok SN z 11 grudnia 2014 roku SNO 61/14 – przykłady odwoływania się do modelu wykładni Wróblewskiego. Wyrok SN z 7 czerwca 2016 roku, KPK 131/15, w którym sąd opisuje model sądowego stosowania prawa zaproponowany przez Wróblewskiego.
13
Ważną rolę odegrały w tym prace Tomasza Gizberta-Studnickiego (Gizbert-Studnicki 1973; Gizbert-Studnicki 1985).
14
W niektórych tłumaczeniach występuje zwrot „czynności mowy” zamiast „akty mowy”.
15
Wydaje się, że praca Kazimierza Opałka (Opałek 1974) rozpoczyna ten nowy okres.
16
Tak charakteryzuje swój wybór metody nadania problemu obowiązywania prawa Andrzej Grabowski (Grabowski 2009, s. 3), podkreślając, że wybór był związany z zasadniczymi celami pracy i jej zakresem przedmiotowym.
17
W teorii wykładni zauważają ten problem Tomasz Spyra (Spyra 2006, s. 19–28) oraz Krzysztof Płeszka (Płeszka 2010, s. 29–44).
18
Stąd propozycja wyróżnienia trzech poziomów badania wykładni prawa: epistemologicznego, teoretycznego i doktrynalnego w (Zirk-Sadowski 2016, s. 155–171).
19
Dokładniejsze informacje znajdzie czytelnik w (Szubka 2009).
20
W nowszej pracy Leiter twierdzi, że umiarkowana analiza może być relewantna – pod warunkiem że jej punktem wyjścia nie będą truizmy intuicyjnie akceptowane przez filozofów prawa, ale empiryczne badania społecznych przekonań na temat prawa. Opowiada się w ten sposób za jakąś wersją eksperymentalnej filozofii prawa (por. Leiter 2009, s. 514).
21
Prawnicy, w tym filozofowie prawa, nie są do końca zgodni, jaka jest relacja i jakie są różnice pomiędzy pojęciami „rządy prawa” i „państwo prawa” (w języku polskim dochodzi tu jeszcze termin „państwo prawne”). W najprostszym ujęciu można byłoby je po prostu utożsamiać lub traktować jako bliskoznaczne (zob. na przykład Kmieciak 2016, s. 21). Koresponduje z tym zresztą pogląd, że rule of law to idea z kręgu kultury anglosaskiej, a Rechsstaat jest po prostu jej niemiecką odmianą (Tamanaha 2004, s. 108; Morawski 2015, s. 8) lub też jednym z możliwych jej wariantów. Nie brak jednak głosów, że pomiędzy teorią rządów prawa a teorią państwa prawnego występuje zasadnicza różnica – teoria rządów prawa opisuje pożądaną sytuację, a teoria państwa prawnego ma stanowić środek do osiągnięcia tego stanu (Troper 2010, s. 97).
22
Arystoteles twierdził co prawda, że „powinny rządzić prawa, i to prawa właściwie ujęte. […] także i prawa są z konieczności złe i dobre, sprawiedliwe lub niesprawiedliwe”. Jednak z dalszej części wypowiedzi dowiadujemy się, że „prawa dostosowane do właściwego ustroju będą z konieczności sprawiedliwe, a przystosowane do zwyrodniałego ustroju niesprawiedliwe” (Arystoteles 2011, s. 92 i n.).
23
Użycie po raz pierwszy terminu Rechtsstaat przypisuje się Carlowi Theodorowi Welckerowi (Die letzten Gründe von Recht, Staat und Strafe, Giessen 1813).
24
Najbardziej znanymi jej wyrazicielami byli Friedrich Julius von Stahl, Karl von Rotteck, Robert von Mohl i Wilhelm von Humboldt (Zmierczak 2011, s. 15).
25
W najbardziej syntetycznym ujęciu formułę Radbrucha można sprowadzić do twierdzenia, że ustawa, która osiągnęła niedającą się znieść miarę sprzeczności z wymogami sprawiedliwości (lex iniustissima), nie ma mocy obowiązującej (Zajadło 2011, s. 110).
26
W polskiej ustawie zasadniczej termin „demokratyczne państwo prawne” nie tylko opisuje system ustrojowy Rzeczpospolitej Polskiej, lecz także – jako klauzula generalna – stanowi jedno z kryteriów, którym kieruje się Trybunał Konstytucyjny przy ocenie konstytucyjności stanowionego prawa.
27
Co prawda zwiększanie władzy sądów następuje kosztem pomniejszenia zakresu władzy politycznej, niemniej nie jest to prosta gra o sumie zerowej – oprócz sądów wzrasta też władcza rola różnego rodzaju organizacji pozarządowych, w ramach tak zwanej partycypacji obywatelskiej.
28
Przykładowo w Stanach Zjednoczonych ustawodawstwo dopuszczające przymusowe sterylizacje zostało skutecznie zahamowane właśnie przez sądy. Jak pisze Maciej Zaremba Bielawski: „Do wybuchu pierwszej wojny światowej kasacje sądów apelacyjnych zdążyły okryć prawodawstwo
