Włodzimierz Sołłohub
Szare dokumenty
V
Międzynarodowoprawnym obowiązkiem ZSRR jako członka Ligi Narodów było bronienie niepodległości Polski, jako członka tejże Ligi.
Wypowiedzenie przez Sowiety w nocie z 17 września 1939 roku neutralności w rozpoczętej przez niesprowokowaną przez Polskę agresję niemiecką wojnie polsko-niemieckiej stanowiło ze strony sowieckiej pogwałcenie:
1) Traktatu ryskiego, potwierdzonego w szeregu późniejszych układów, protokołów i oficjalnych deklaracji.
2) Paktu Kellogga, podpisanego w dniu 27 sierpnia 1928 roku.
3) Protokołu podpisanego z inicjatywy rządu ZSRR w Moskwie dnia 9 lutego 1929 roku o wcześniejszym wprowadzeniu w życie tego paktu.
4) Polsko-sowieckiego paktu o nieagresji z 25 lipca 1932 roku przedłużonego do dnia 31 grudnia 1945 roku protokołem podpisanym w Moskwie w dniu 3 maja 1934 roku5.
5) Szeregu oficjalnych deklaracji i zapewnień przedstawicieli rządu sowieckiego o chęci utrzymania z Polską dobrych stosunków sąsiedzkich oraz zachowania życzliwej postawy na wypadek wojny Polski z Niemcami.
Trzeba przypomnieć, że art. 1 wyżej wspomnianego paktu o nieagresji, konstatując, iż oba państwa były się wyrzekły wojny jako narzędzia polityki narodowej, zobowiązywał oba państwa do nienapadania na siebie nawzajem, tak z osobna, jak wspólnie z jakimś innym państwem.
Artykuł 2 tegoż paktu głosił, że w wypadku, gdyby jedno z państw zostało zaatakowane przez jakieś państwo trzecie, strona druga zobowiązuje się do niedawania napastnikowi żadnej pomocy, zarówno bezpośredniej, jak pośredniej, przez cały czas trwania konfliktu.
VI
Zarządzone przez rząd ZSRR wkroczenie Armii Czerwonej do Polski w dniu 17 września stanowiło czyn przewidziany i najdokładniej zdefiniowany w pkt. 2 art. 2 konwencji o określeniu napastnika. Artykuł ten głosił, iż będzie uznane za napastnika w konflikcie międzynarodowym państwo, które pierwsze dokona inwazji przez swe siły zbrojne, chociażby bez wypowiedzenia wojny, na terytorium innego państwa, przy tym art. 3 tej konwencji dodawał, że żadne względy natury militarnej, ekonomicznej, politycznej lub innej nie mogą usprawiedliwiać czy tłumaczyć takiej inwazji.
Wreszcie aneks do tej konwencji jeszcze wyraźniej, dla uniknięcia różnic interpretacyjnych, wymieniał motywy, które nie mogą być wysuwane dla usprawiedliwienia napaści. Wśród tych motywów m.in. były wymieniane:
…wewnętrzna sytuacja państwa, jego ustrój polityczny, społeczny czy ekonomiczny, niedomagania administracji państwowej, zaburzenia wywołane przez strajki, rewolucje, kontrrewolucje czy wojny domowe…
…międzynarodowa konduita państwa.
Dodajmy przy tej okazji, że teoretycznie, tzn. w stosunku do innych, politycy sowieccy stanowczo potępiali powoływanie się na pokrewieństwo rasowe czy narodowościowe jako usprawiedliwienie agresji. Oficjalna historia Wszechrosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) zawiera m.in. następujące ustępy:
Przyłączenie przy pomocy siły Austrii do Niemiec oznacza wyraźnie imperialistyczne zagarnięcie cudzego terytorium. Niewątpliwie ujawnia ono dążenie Niemiec do zajęcia panującego położenia na kontynencie zachodnioeuropejskim.
W tych warunkach wysunięta w nocie do rządu polskiego teza, iż wobec rzekomego nieprzejawiania przez rząd polski oznak życia rząd ten i państwo polskie przestały istnieć, była tylko nieudolnym i z prawnego punktu widzenia bezskutecznym usiłowaniem jednostronnego zwolnienia się z zobowiązań międzynarodowych wobec państwa polskiego zaciągniętych.
Zdając sobie sprawę z tych trudności prawnych, p. Mołotow, przemawiając na Radzie Najwyższej ZSRR dnia 31 października 1939 roku, usiłował dokonać „przewartościowania wartości” międzynarodowoprawnych:
W związku z tymi ważnymi zmianami w sytuacji międzynarodowej niektóre stare formy, z których korzystaliśmy jeszcze do niedawna i które dla wielu stały się przyzwyczajeniem, oczywiście się zestarzały i obecnie nie nadają się do zastosowania… Wiadomo na przykład, że w ciągu ostatnich miesięcy takie pojęcia, jak „napaść” lub „napastnik” zdobyły nowy sens.
Obecnie Niemcy dążą do najszybszego zakończenia wojny i zawarcia pokoju, Anglia zaś i Francja, wczoraj jeszcze gardłujące przeciwko agresji, wypowiadają się za kontynuowaniem wojny i przeciwko zawieraniu pokoju.
VII
Wysuniętej w nocie z 17 września tezie sowieckiej o nieistnieniu w tym dniu polskiej organizacji państwowej przeczyły również i między innymi następujące dokumenty sowieckie:
1) Usiłowanie wręczenia tej noty oficjalnemu przedstawicielowi państwa polskiego w Moskwie ambasadorowi Grzybowskiemu.
2) Wzmianka w nocie o zejściu ZSRR z dotychczasowego stanowiska neutralności.
3) Noty rozesłane w dniu 17 września przez rząd ZSRR przedstawicielom dyplomatycznym w Moskwie Niemiec, Włoch, Iranu, Chin, Japonii, Wielkiej Brytanii, Francji, Afganistanu, Stanów Zjednoczonych, Turcji, Finlandii, Bułgarii, Łotwy, Mongolskiej Republiki Ludowej, Danii, Estonii, Szwecji, Grecji, Belgii, Tuwińskiej Republiki Ludowej, Litwy, Norwegii i Węgier z oświadczeniem, iż ZSRR będzie trzymał się polityki neutralności wobec tych państw, które wymieniliśmy powyżej, w porządku zastosowanym przez „Prawdę” donoszącą o tych notach. Według zwyczajów międzynarodowych noty takiej treści rozsyłane są przez państwo, które wstępuje w wojnę.
4) Dwanaście komunikatów operacyjnych Sztabu Generalnego Armii Czerwonej w okresie od 17 do 28 września 1939 roku, z których wynika, że przynajmniej przez dni dwanaście trwał opór wojsk państwa polskiego. Faktycznie opór ten trwał znacznie dłużej.
5) Depesza gratulacyjna marszałka Stalina z 19 listopada 1939 roku, w której wspomina on, że armia okryła siebie chwałą w bojach w Polsce. Nie można okryć siebie chwałą w bojach przeciwko nieistniejącemu nieprzyjacielowi.
6) Rozkazy marszałka Woroszyłowa nr 199 z 7 listopada 1939 roku i nr 209 z 19 listopada 1939 roku, stwierdzające, iż w walkach z wojskami polskimi sowieckie oddziały wojskowe „wykazały wysokie męstwo, bohaterstwo, inicjatywę” oraz że w walkach z oporem wojsk polskich potrzebne były: „niespodziewane uderzenia, otaczanie i niszczenie nieprzyjaciela drogą szerokiego i giętkiego manewru, niewyczerpana inicjatywa, umiejętne skoordynowanie działania oddziałów strzelców z oddziałami zmechanizowanymi, męstwo i nieznanie strachu”.
7) Stwierdzenie w przemówieniu Mołotowa na Radzie Najwyższej ZSRR, że do tego, aby „nic nie zostało z potwornego bachora traktatu wersalskiego”, tj. państwa polskiego, konieczne były dwa uderzenia, „naprzód armii niemieckiej, a potem Armii Czerwonej”, oraz że „przy bojowym posuwaniu się Armii Czerwonej nasze wojska miały poważne potyczki z oddziałami polskimi”.
Zaznaczyć należy, że źródła niemieckie wymieniają jako ostatnią bitwę z wojskiem polskim na terytorium Polski bitwę Kock–Adamów od 2 do 7 października i w związku z tym do książeczek wojskowych uczestników kampanii polskiej wpisuje się daty: 1 września 1939 do 7 października 1939 roku. Dopiero od 8 października oficjalny organ niemieckiego naczelnego dowództwa datuje