Przygniatająca większość ssaków ma skórę pokrytą grubymi włosami. U naszego gatunku utrata włosów (a raczej zastąpienie owłosienia grubego, długiego meszkiem włosowym) nastąpiła 3,3 mln lat temu pod wpływem zmiany środowiska i trybu życia. Konieczna stała się efektywniejsza utrata ciepła. Na największą uwagę zasługują więc włosy, które pozostały – pozostały bowiem nie bez powodu, w sytuacji, kiedy większość uległa zredukowaniu.
Brwi i rzęsy chronią oczy (przed deszczem, potem, pyłem). Włosy w nosie i uszach chronią przed pyłem. Włosy w dołach pachowych i kroczu ochraniają mechanicznie przed otarciami i odparzeniami, a także, wraz z meszkiem włosowym na całej powierzchni ciała – wspomagają termoregulację, zatrzymując pot i umożliwiając jego odparowywanie. Włosy u człowieka nie mają już innej funkcji w termoregulacji.
Długie włosy na głowie nie mają oczywistej funkcji. Sugerowano kiedyś, że chronią skórę przed promieniowaniem UV padającym z zenitu (ewolucja naszego gatunku miała miejsce początkowo w Afryce), co jednak stoi w sprzeczności z brakiem owłosienia na ramionach, stopach itd. Ponadto, taka ochrona powinna występować u mieszkańców Afryki równikowej, gdzie jednak owłosienie głowy jest bardzo zredukowane, do małych silnie skręconych kępek włosów. Jedyne logiczne wyjaśnienie długich włosów na głowie związane jest więc z doborem płciowym. Włosy są w stadium anagenu przez kilka do około 7 lat. Ich codzienny, cotygodniowy, comiesięczny wzrost odzwierciedla aktualny stan organizmu. Jeśli dana osoba odżywia się w tym czasie prawidłowo, jest zdrowa i w dobrej kondycji, włosy rosną równe, są gładkie, błyszczące, takie same na całej długości. Jeśli jednak wyżywienie jest złe, obecne są stany patologiczne – włosy w tym okresie będą matowe, nierówne. A zatem już na pierwszy rzut oka można rozpoznać, czy dany osobnik dobrze sobie radził w ostatnich latach, czy rokuje nadzieję na wychowanie zdrowego potomstwa.
Podobną funkcję doboru partnerskiego pełni wzór owłosienia na ciele. Jego obecność w okolicy dołów pachowych i krocza u kobiet, u mężczyzn dodatkowo na innych obszarach ciała, świadczy o dojrzałości płciowej i gotowości do rozmnażania. Następujące po latach siwienie jest z kolei oznaką mniejszych szans na zdrowe potomstwo.
Kolejną funkcją włosów jest wspomaganie czucia. Z cebulkami związane są zakończenia dendrytów pobudzanych przez poruszanie włosów. Dlatego włosy pełnią funkcję mechanoreceptorów czucia skórnego, w warunkach naturalnych ułatwiając np. rozpoznanie obecności pasożytów skóry.
Wspomina się czasem o funkcji ochronnej włosów – ochrony mechanicznej, łagodzenia uderzeń, osłony przed urazami. U innych ssaków rzeczywiście po sierści mogą się np. przesuwać gałęzie krzewów, przez które zwierzę się przeciska. Jednak u człowieka włosy takiej roli oczywiście nie odgrywają.
7.13.2. Funkcje paznokci
Chronią one górną, dystalną część palców na odcinku połowy ostatniego paliczka. Umożliwiają wydobywanie jadalnych części roślin – korzeni, rozrywanie ich tkanek oraz tkanek upolowanych zwierząt, ułatwiają pozbywanie się pasożytów przez drapanie się oraz iskanie. Wspomina się czasem o zwiększaniu dzięki nim czułości receptorów skórnych poprzez generowanie oporu od góry w chwili dotykania czegoś opuszkami palców – wydaje się to nieco wątpliwe; w każdej chwili można się przekonać, że tak samo czujemy dotyk na dystalnym paliczku jak np. na środkowym, gdzie paznokcia od góry nie ma.
7.13.3. Funkcje gruczołów potowych
Podstawowymi funkcjami gruczołów potowych zwykłych (ekrynowych) jest udział w termoregulacji, omówionej w podrozdziale 3.7 oraz gospodarce wodno-elektrolitowej (podrozdz. 3.2.1), i marginalna rola w usuwaniu produktów przemiany materii.
Gruczoły potowe apokrynowe (zapachowe) pełnią, a raczej powinny pełnić, funkcję społeczną. Jest ona bardzo wyraźnie realizowana u innych gatunków ssaków. U nich też stanowią podstawowy lub jedyny rodzaj gruczołów potowych. Dzięki zapachowi specyficznemu dla gatunku, płci i osobnika zwierzęta rozpoznają się, manifestują pozycję społeczną, nastawienie, emocje. Zapach jest konsekwencją składu chemicznego. Ten z kolei do jakiegoś stopnia zależy od genotypu. Prawidłowy dobór genotypu partnera jest kluczowy dla sukcesu rozrodczego, kondycji potomstwa. Dlatego zapach pełni bardzo ważną funkcję u ssaków.
U ludzi zmysł węchu jest mocno uwsteczniony (w porównaniu z szympansem człowiek utracił większość genów odpowiedzialnych za budowę chemoreceptorów umożliwiających rozpoznawanie zapachów). Mimo to prawdopodobnie indywidualny zapach może wpływać na nastawienie wobec innych osób, co nie przebiega w sposób dla człowieka świadomy. Funkcja ta jest w dużym stopniu zaburzona przez używanie detergentów do mycia, które uniemożliwiają identyfikację zapachową.
W świecie zwierząt znaczącą rolę w regulacji zachowań społecznych i w doborze partnerskim odgrywają feromony. U człowieka takiej funkcji nie wykazano. Można wskazać kilka substancji, które mogłyby tak działać (m.in. androstenon, androstenol, androstadienon, kwasy tłuszczowe wydzielane w pochwie, tzw. kopuliny). Obserwuje się np. różnice w poziomie ich wydzielania w zależności od fazy cyklu. W eksperymentach udawało się czasem wykazać, że mieszanina substancji zawierająca te związki była oceniana jako odznaczająca się przyjemnym zapachem. Jednak związki te nie wyczerpują definicji feromonów, gdyż nigdy nie zaobserwowano, aby zmieniały w jakikolwiek sposób reakcje fizjologiczne czy zachowanie się ludzi. Oczywiście nie przeszkadza to producentom kosmetyków reklamować niezawodnie podnoszących atrakcyjność „feromonów” w swoich wyrobach.
7.13.4. Funkcje gruczołów łojowych
Łój natłuszcza włosy, zlepiając zewnętrzne komórki powłoczki włosa właściwego, co zapewnia mu gładkość, elastyczność i odporność na warunki atmosferyczne. Po wymieszaniu z potem łój tworzy warstwę pokrywającą skórę, opisaną w podrozdziale 7.2. Film hydrolipidowy natłuszcza naskórek, nadaje mu elastyczność, zlepia jego złuszczające się komórki, co powoduje wygładzenie skóry; łój impregnuje również naskórek, zmniejszając utratę wody. Stanowi pożywkę dla bakterii symbiotycznych, z drugiej strony – nadaje niskie pH i zmniejsza wilgotność (jako substancja hydrofobowa) powierzchni naskórka, sprawiając, że na powierzchni skóry mogą się rozwijać tylko „bezpieczniejsze” gatunki mikroorganizmów.
7.13.5. Funkcje gruczołów mlekowych
Oczywiście podstawową funkcją gruczołów mlekowych jest produkcja mleka (po początkowym wydzielaniu siary pod koniec ciąży). U człowieka powstała dodatkowa funkcja, związana z doborem partnerskim. U bardzo niewielu gatunków ssaków gruczoły mlekowe są wyraźnie eksponowane. Tkanka tłuszczowa nie spełnia w nich w zasadzie żadnej funkcji. Zatem, podobnie jak włosy na głowie, takie wykształcenie gruczołu ma związek jedynie z atrakcyjnością wobec przedstawicieli płci przeciwnej.
Warto po raz kolejny zaznaczyć, że wymienione funkcje realizowane przez przydatki skóry są funkcjami prawidłowymi, naturalnymi, niezbędnymi do właściwego funkcjonowania skóry i organizmu. Ingerowanie w te funkcje jest niehigieniczne i niebezpieczne dla zdrowia. Dotyczy to również nieprzemyślanych zabiegów „higienicznych” i kosmetycznych.
Rozdział 6. Skóra w ujęciu histologicznym
1. Ali S.M., Yosipovitch G.: Skin pH: From basic science to basic skin care. Acta Derm. Venereol. 2013; 93(3): 261–267.
2.