Rozwój gospodarczy owocował niezwykłym przyspieszeniem rozwoju sztuki, a szczególnie sztuk plastycznych. Na zupełnie nową drogę weszły włoskie malarstwo i rzeźba. Szczególnym przykładem jest Florencja, gdzie tworzyli między innymi malarze Masaccio, Botticelli, Fra Angelico, bracia Pollaiuolo, Uccello, rzeźbiarze Ghiberti czy Donatello oraz architekci Bruneleschi czy Alberti. Sztuki plastyczne nawiązywały do realizmu starożytności, ponad konwencję średniowieczną – początek dał temu procesowi Giotto di Bondone (1267-1337). W tym czasie sztuki plastyczne na północ od Alp w pewnym sensie doprowadzały do perfekcji tak silną tam tradycję średniowiecza. To wówczas geniusz Niderlandów objawił się w malarstwie braci van Eycków, Rogiera van der Weydena, Petrusa Christusa, Hansa Memlinga czy też francuskich – mistrza Piéty z Awinionu i burgundzkich mistrzów słynnych godzinek. W Niemczech tworzyli tacy geniusze, jak Stefan Lochner, Mathias Grünewald czy Michael Pacher oraz rzeźbiarz Veit (Wit) Stwosz. Jednak, jak miała pokazać przyszłość, to nowa propozycja włoska stała się drogą sztuki europejskiej, a nie – mimo całego swego mistrzostwa – północny finał długich wieków sztuki średniowiecznej.
Wieki XIV i XV były świadkami niezwykle istotnych dla całej Europy wydarzeń. Na jej wschodnich krańcach po Mongołach przyszło zagrożenie tureckie. Turcy, napłynąwszy z Azji Środkowej, po zdominowaniu arabskiego Bliskiego Wschodu, będąc tej samej co Arabowie religii, stopniowo marginalizowali Cesarstwo Bizantyjskie. I choć sam Konstantynopol zostawili sobie na deser, to po podboju Azji Mniejszej zajęli się podbojem Bałkanów. W bitwie pod Maricą pokonali w 1371 roku wojska Ligi Chrześcijańskiej, składające się z Węgrów, Serbów i Bułgarów oraz Wołochów, a w 1389 zadali klęskę Bułgarom i Serbom – podporządkowując sobie Bałkany – na Kosowym Polu. W 1444 roku pokonali pod Warną Węgrów, dowodzonych przez króla węgierskiego i polskiego Władysława III, zwanego później Warneńczykiem. W 1453 roku zdobyli w końcu Konstantynopol, co oznaczało kres państwa, które zachowywało ciągłość tradycji starożytnego Cesarstwa Rzymskiego jako jego wschodniej części. W roku 1526 Turcy zadali klęskę królowi Czech i Węgier Ludwikowi II Jagiellończykowi pod Mohaczem. Król – podobnie jak 82 lata wcześniej jego dziadek stryjeczny Władysław Warneńczyk – zginął w bitwie śmiercią bohaterską. Klęska pod Mohaczem oznaczała wyeliminowanie kolejnego państwa chrześcijańskiego z tej części Europy. Z potężnego królestwa Węgier pozostał jedynie skrawek – tak zwane Górne Węgry, czyli dzisiejsza Słowacja, która wraz z tytułem królów węgierskich dostała się we władanie austriackich Habsburgów. Zagrożenie islamem, i to w tureckiej, a więc najagresywniejszej wersji, stało się na następne 200 lat najpoważniejszym problemem tej części Europy.
Europa około 1530 roku
Europa od przełomu wieków XV i XVI – wielcy władcy i dynastie: król Franciszek I francuski, Jagiellonowie w Polsce, na Litwie, w Czechach i na Węgrzech, hiszpańscy królowie katoliccy i ich córka Joanna Szalona oraz wnuk cesarz Karol V Habsburg, angielski Henryk VIII; we Włoszech chaos jak zwykle. Kiedy skończyło się średniowiecze? Podbój Nowego Świata. Bunt Lutra i Germanów przeciw Rzymowi
Koniec wieku XV i wiek XVI miały otworzyć Europie, a ściślej Europie cywilizacji łacińskiej, wrota do świata, a jak się wkrótce miało okazać – wrota do podboju kuli ziemskiej. Do podboju cywilizacyjnego, gospodarczego i z czasem w znacznym stopniu kulturalnego, do chrystianizacji ogromnych terytoriów oraz europeizacji świata, której efektów dziś jesteśmy świadkami. Od około roku 1000, od wieków XI i XII, kiedy to ukształtowała się cywilizacja łacińska, Europejczycy byli nastawieni na „zagęszczanie” swoją aktywnością gospodarczą, kulturalną, a przede wszystkim demograficzną, własnego terytorium. Między XI a XVII wiekiem ludność Europy wzrosła z 25 do około 100 milionów78. W pewnym sensie rozwiązali też Europejczycy wewnętrzne problemy polityczne swych królestw.
Potężne państwo polsko-litewskie, rządzone przez Jagiellonów, obejmowało całą północ Europy Wschodniej. Węgry były stopniowo podbijane przez Turcję w przededniu ostatecznej klęski pod Mohaczem. Niemcy stanowiły Rzeszę setek państw, rządzonych przez dziedzicznych władców oraz niezależnych wolnych miast, potężnych jak nigdy wcześniej, pod honorowym przewodnictwem cesarzy z rodu Habsburgów, którzy swą potęgę opierali na silnej władzy w swoich dziedzicznych prowincjach. Anglia była pod władzą nowej potężnej dynastii Tudorów, która w osobie Henryka VII połączyła dwa zwalczające się rody – Lancasterów jego matki i Yorków jego żony Elżbiety, prowadzących wyniszczającą wzajemnie tak zwaną wojnę Dwóch Róż – Białej Róży Lancasterów i Czerwonej Róży Yorków. Decydującą batalią tej wojny była bitwa pod Bosworth w roku 1485, w której Henryk Tudor pokonał Ryszarda III (słynny szekspirowski okrzyk Ryszarda tuż przed śmiercią: „Królestwo za konia”), a wydawszy córkę Małgorzatę za Jakuba IV Stuarta króla Szkocji, przygotował grunt pod przyszłą unię obu królestw. Francja pod silnymi rządami kolejnych Walezjuszy, Karola VIII (1483-1498), Ludwika XII (1498-1515) i wreszcie wielkiego Franciszka I, poszerzyła swe panowanie o znaczną część Burgundii, którą podzieliła się w 1477 roku, po pokonaniu poległego w bitwie pod Nancy księcia Karola Śmiałego, z Habsburgami. Z kolei dzięki małżeństwom kolejnych trzech monarchów z księżniczkami bretońskimi, w tym Franciszka I z Klaudią Bretońską, Francja powiększyła stan posiadania o Bretanię.
Hiszpania została zjednoczona w roku 1469 dzięki małżeństwu dwóch wybitnych władców – Izabeli Kastylijskiej (zm. 1504) i Ferdynanda Aragońskiego (zm. 1516) – tak zwanych Królów Katolickich. Ich córka Joanna (ur. 1479), zamężna od 1496 roku z księciem Burgundii Filipem Pięknym Habsburgiem, postradała zmysły po śmierci męża w 1506 roku i do swej śmierci w roku 1555, odsunięta od władzy, pozostawała w odosobnieniu na zamku Tordesillas, stąd zwana była Joanną Szaloną. Była matką pierwszego Habsburga na tronie Hiszpanii i jednocześnie cesarza – Karola V. W roku 1492 Królowie Katoliccy dokończyli rekonkwistę, włączając do swego królestwa Grenadę, a więc ostatnie terytorium hiszpańskie będące od blisko ośmiu wieków pod panowaniem arabskim. Wtedy też w ramach polityki historycznej Izabela wzięła rewanż na Maurach, którzy w IX wieku zrabowane z Santiago de Compostela dzwony przewieźli do Grenady wozami ciągnionymi przez chrześcijan. Teraz Izabela kazała odwieźć owe dzwony do Santiago de Compostela wozami zaprzężonymi w Maurów.
We Włoszech panowała jak zwykle „włoska anarchia”79. Polityczną geografię tworzyły księstwa i potężne miasta, a przede przede wszystkim Państwo Kościelne, ze stolicą chrześcijaństwa – Rzymem rządzonym przez papieży, na ogół wybitnych mecenasów sztuki i nauki, jak Sykstus IV (1471-1484) – inicjator budowy Kaplicy Sykstyńskiej, Innocenty VIII (1484-1492), Aleksander VI Borgia (1492-1503), którego obyczajom wiele zarzucano, ale niczego nie udowodniono. Aleksander VI cieszył się międzynarodowym autorytetem, do niego Hiszpania i Portugalia zwracały się o arbitraż w sprawie podziału nowo odkrytych ziem.