• zaostrzenia zasad polityki fiskalnej z przyjęciem automatycznych zasad bez teoretycznego lub empirycznego uzasadnienia („głupota” – w słynnych słowach prezydenta Romano Prodiego), proporcjonalnie do procyklicznych interwencji oszczędnościowych (Nuti 2013a),
• konkurencyjna deflacja przyjęta w Niemczech przez kanclerza Gerharda Schroedera i kontynuowana przez jego następców, równoważna dewaluacji konkurencyjnej, dla uniknięcia której utworzono UGW,
• polityka merkantylistyczna Niemiec, która systematycznie naruszała przepisy UE, utrzymując nadwyżkę handlową przekraczającą ustawowy pułap 6% PKB lub niektóre punkty systemu rachunkowości TARGET2 (transeuropejski zautomatyzowany system przesyłania środków brutto w czasie rzeczywistym w rozliczeniach w czasie rzeczywistym, co ogranicza do zasięgu krajowego jego operacje w skali Europy).
Elastyczność fiskalna i deprecjacja złotego były bardzo ważnymi instrumentami, które zamortyzowały i uchroniły Polskę przed wielką recesją, która rozpoczęła się w 2007 roku (Kołodko 2011) i nadal wyniszcza światową gospodarkę. Rekomendacja przystąpienia do euro dzisiaj jest czymś, w czym całkowicie nie zgadzam się z G.W. Kołodką (2016), z uwagi na politykę „zaciskania pasa” wymuszoną przez UE, brak postępów w politycznej, fiskalnej i bankowej unii oraz niemiecką porażkę związaną z nieprzestrzeganiem zarówno limitów unijnych nadwyżki handlowej, jak i obowiązkiem koordynowania polityki płacowej i fiskalnej z innymi państwami członkowskimi.
Polityka podatkowa i reformy systemu emerytalnego
„Strategia dla Polski” była spójną wizją, jak kierować polską gospodarką w jej przejściu do kapitalistycznej gospodarki rynkowej, zintegrowanej z globalną gospodarką, a zwłaszcza z Europą, uznając nieodwracalność posocjalistycznej zmiany systemowej, ale jednocześnie unikając i – zarazem tak dalece jak jest to możliwe – odwracając tragiczne poświęcenia ludności, a zwłaszcza robotników w pierwszych czterech latach transformacji.
„Strategia dla Polski”, a także jej ciąg dalszy w postaci „Programu Naprawy Finansów Rzeczypospolitej” zainicjowanego w 2002 roku, uniknęła pokusy wprowadzenia modnego (wówczas i wciąż aktualnego) podatku liniowego. Kiedy w połowie lat 90., G.W. Kołodko, będąc pryncypialnym przeciwnikiem podatku liniowego, poprosił mnie o opinię na ten temat, moja odpowiedź była bezkompromisowa: „Płaskie opodatkowanie to idea tak sensowna jak wiara, że Ziemia jest płaska”. W rzeczywistości nie ma empirycznych dowodów na krzywą Laffera, według której dochody podatkowe wzrosłyby przy niższych stawkach podatkowych, ani żadnych dowodów na to, że niższe stawki zniechęcają do uchylania się od płacenia podatków. Zamiast tego zaleciłem obniżenie podatków pośrednich i wprowadzenie podatku od zysków kapitałowych. G.W. Kołodko, pełniąc funkcję pierwszego wicepremiera, zmniejszył zarówno liczbę, jak i poziom marginalnych stawek podatkowych od dochodów osobistych i zysków przedsiębiorstw, ale zachowując progresywność. Podniósł jednocześnie wydatki publiczne na inwestycje i redystrybucję, wprowadził politykę przemysłową, która nie dążyła do wybierania zwycięzców, lecz promowała działania o wysokiej wartości dodanej i dotyczące eksportu.
Niestety moja rada dotycząca systemu emerytalnego trafiła w próżnię, a decyzja pod ogromną presją Banku Światowego została podjęta przez Pełnomocnika Rządu ds. Reformy Systemu Emerytalnego, Jerzego Hausnera. Promował on przejście z systemu PAYG, czyli tego, w którym bieżące emerytury są wypłacane emerytom z obecnych składek osób zatrudnionych, do systemu kapitałowego, kiedy emerytury są ustalane na podstawie wyników funduszy inwestycyjnych, w których skumulowane są składki emerytalne pracowników. Bank Światowy zalecił takie posunięcie jako sposób promowania ekspansji rynków finansowych, podobnie jak miało to miejsce w przypadku Chile. Byłem przeciwny tej reformie, ponieważ zmniejszała ona przestrzeń fiskalną rządu, czyniąc ukryte zobowiązanie rządowe wobec przyszłych emerytów długiem bieżącym. Tę utraconą przestrzeń fiskalną można było wykorzystać do promowania bardziej produktywnych inwestycji i wzrostu lub większej liczby świadczeń socjalnych. Kolejne debaty akademickie dowiodły, że miałem rację (Barr, Diamond 2009, 2010, 2016; Montes, Riesco 2018), a polityka praktyczna pozwoliła kolejnym rządom polskim (wraz z Jackiem Rostowskim jako ministrem finansów) i innym gospodarkom transformowanym, takim jak Węgry, odzyskać utraconą przestrzeń fiskalną przez powrót do systemu PAYG.
W teorii kapitałowy system emerytalny jest samofinansowany, choć w praktyce nadal wymaga wkładu państwa w przypadku kryzysu finansowego obniżającego wartość aktywów emerytalnych. Jednak nawet gdyby był preferowany w stosunku do systemu PAYG, przejście z niego na system kapitałowy wiąże się z ogromnymi kosztami, ponieważ zmiana powoduje, że dług wobec przyszłych emerytów nie jest już finansowany z wkładów obecnych pracowników, którzy teraz sfinansują własne przyszłe emerytury pojawiające się na kontach publicznych. Utrzymanie PAYG zamiast tego zachowałoby czysto wirtualny charakter tego długu, a powrót do systemu PAYG ze zreformowanego systemu kapitalizacji przywróciłby przestrzeń fiskalną, która w przeciwnym razie zostałaby utracona we wcześniejszej reformie. Niedawno Polska i Węgry przywróciły stary system, uzyskując większą elastyczność fiskalną (Montes, Riesco 2018).
Podsumowanie – socjaldemokratyczna „Strategia dla Polski” ocaliła polską transformację
Jesienią 1989 roku polski parlament wysłał delegację wybitnych ekonomistów pod kierownictwem profesora Jana Mujżela do krajów skandynawskich, aby zbadać opłacalność modelu socjaldemokratycznego w Polsce. Ale brakowało zarówno czasu, jak i zasobów, a ich sprawozdanie nigdy nie zostało przedstawione parlamentowi do dyskusji. Rozumiem, że G.W. Kołodko był brany pod uwagę jako ewentualny kandydat na ministra finansów (odmówił on, gdy zaproponowano mu to stanowisko w sierpniu 1989 roku, jeszcze przed powierzeniem funkcji premiera Tadeuszowi Mazowieckiemu) i w rezultacie Leszek Balcerowicz został powołany na to stanowisko.
Obecne opinie dotyczące wkładu „Strategii dla Polski” w transformację Polski są stronnicze, a nawet zafałszowane. Dla konserwatywnego rządu „Strategia” jest skażona przez związek z ówczesnym rządem „komunistycznym”, a komunista jest uważany za coś równie podłego jak nazizm, i nic dobrego nie może z tego wyniknąć. Dla odmiany tradycyjni reformatorzy całkowicie utożsamiali się z wcześniejszą katastrofą szokowej terapii, której przypisano korzyści płynące ze „Strategii”.
Względny sukces wczesnej naprawy i szybkiego wzrostu gospodarczego Polski, pomimo retoryki słynnej szokowej terapii, w rzeczywistości wynika z powolnego tempa dezinflacji, która zajęła prawie dekadę, aby sprowadzić się do jednocyfrowego poziomu, i polityki fiskalnej, która nie zaniedbała publicznych inwestycji do spowolnienia programu tzw. masowej prywatyzacji (ze względu na pośrednią i skomplikowaną metodę, ostatecznie wybraną po długich i gorących dyskusjach) i do przyjęcia polityki przemysłowej, początkowo odrzuconej przez poprzedni rząd, twierdzący, że „najlepsza polityka przemysłowa to brak polityki” (Kołodko, Nuti 1997). Tak czy inaczej, rola „Strategii”, która uratowała polską transformację, została pomniejszona i zdegradowana. Nadszedł czas, aby jej znaczącą rolę przywrócić do powszechnej świadomości.
Aleksandrowicz P., Fandrejewska-Tomczyk A. (2016), Reforma polskiego systemu bankowego w latach 1987–2004 we wspomnieniach jej twórców, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa https://www.wuw.pl/product-pol-2578-Reforma-polskiego-systemu-bankowego-bankowego-w-latach-1987-2004-we-wspomnieniach-jej-tworcow-miekka.html.
Åslund