Warto zauważyć, że choć od 1980 r. liczba wykrywanych na świecie epidemii wykazywała tendencję wzrostową, liczba zakażonych w ogniskach epidemicznych ulegała stopniowemu obniżeniu, co może przemawiać za usprawnieniem metod prewencji, wczesnym wykrywaniem przypadków, skutecznymi sposobami kontroli i właściwym leczeniem.
Określenie typu epidemii pomaga zawęzić dochodzenie epidemiologiczne. Celem dochodzenia jest szybkie rozpoznanie ogniska epidemii oraz mechanizmów jej szerzenia się, z następowym zastosowaniem metod kontroli i doprowadzeniem do jej wygaszenia, aby zapobiec kolejnym zachorowaniom i zdobyć wiedzę pozwalającą na uniknięcie podobnych zdarzeń w przyszłości.
Ognisko epidemii stanowi zakażony człowiek (zwierzę) wraz z otoczeniem, w którym zaistniały warunki do przenoszenia drobnoustroju chorobotwórczego na osoby podatne.
Kroki, jakie należy podjąć przy wszczęciu dochodzenia epidemiologicznego powinny obejmować:
• potwierdzenie, czy rzeczywiście występuje epidemia – obserwowany wzrost zachorowań może być spowodowany poprawą nadzoru nad zakażeniami lub wprowadzeniem nowych metod diagnostycznych;
• szybkie wprowadzenie metod kontroli – należą tu m.in. informacja skierowana do społeczeństwa, działania higieniczne, odsunięcie osób chorych od pracy, jeśli stanowią zagrożenie, podanie leków przeciwbakteryjnych czy immunoglobuliny, a także wprowadzenie szczepień;
• określenie definicji przypadku i liczby przypadków – definicja stanowi zbiór jednolicie stosowanych kryteriów określających czy dana osoba może zostać zakwalifikowana jako przypadek; dotyczą one pewności rozpoznania i opierają się na objawach klinicznych, badaniach laboratoryjnych oraz informacjach dotyczących czasu i miejsca ekspozycji (przypadek możliwy – wykazuje objawy choroby, brak potwierdzenia kontaktu z chorym o ustalonym czynniku etiologicznym; prawdopodobny – wykazuje objawy, miał kontakt z potwierdzonym przypadkiem zachorowania; potwierdzony – dodatkowo potwierdzono zakażenie przez dodatni wynik badania mikrobiologicznego lub wirusologicznego);
• opis epidemii w kategorii osób (płeć, wiek, zawód), miejsca i czasu przy użyciu narzędzi epidemiologii opisowej.
Konieczne jest określenie populacji narażonej na zachorowanie, by poddać ją nadzorowi epidemiologicznemu lub kwarantannie, ewentualnie otoczyć kordonem sanitarnym. Jest to również potrzebne w celu obliczenia zapadalności w ognisku epidemicznym, obrazującej szybkość szerzenia się epidemii (liczba nowych zachorowań w przeliczeniu na liczbę osób potencjalnie narażonych w badanej populacji lub grupie). Dla przykładu, w ognisku zatrucia pokarmowego, jakie miało miejsce na obozie harcerskim, spośród 345 osób, które spożyły sałatkę warzywną – 154 osoby zachorowały, zatem zapadalność w tym ognisku wynosiła 154/345 czyli 0,45 (45%). Kwarantanna to oddzielenie od ogółu społeczeństwa i poddanie przymusowej obserwacji osób zdrowych podejrzanych o kontakt z osobami zakażonymi (kontakt z chorymi bądź powrót z terenów, na których występują wysoce zakaźne choroby endemiczne), kordon sanitarny zaś to przymusowe przerwanie wszelkiej łączności z obszarem objętym epidemią wraz z utworzeniem pierścienia posterunków ustawionych wokół tego regionu. Charakterystyka czasowa opiera się na sporządzeniu krzywej zachorowań o typie histogramu, który przyporządkowuje liczby nowych przypadków przedziałom czasowym ich wystąpienia (dni, tygodnie). Na kształt krzywej mają wpływ różnice w okresie wylęgania spowodowane efektem dawka-odpowiedź oraz czas potrzebny chorym na zgłoszenie się do lekarza. Określenie rozmieszczenia przypadków zachorowań na mapie terenu służy ustaleniu wspólnego czynnika ryzyka ekspozycji na podejrzewany czynnik sprawczy (miejsce zamieszkania, pracy, nauki, rozrywki itp.). Niezbędne jest:
• ustalenie wstępnych hipotez co do źródła zakażenia i sposobu transmisji – należy je następnie przetestować wykorzystując analizę retro- i prospektywną dla ustalenia związku przyczynowo-skutkowego między czynnikiem sprawczym a chorobą (epidemiologia analityczna);
• wdrożenie właściwych metod kontroli;
• sporządzenie końcowego raportu ze sformułowaniem wniosków i zaleceń.
1.4. Kontrola chorób zakaźnych
Opisano następujące sposoby zwalczania chorób zakaźnych:
• kontrola – rezultat celowych działań mających na celu redukcję zapadalności, chorobowości i umieralności na chorobę zakaźną do poziomu uznanego lokalnie za dopuszczalny (przykładem mogą być biegunki zakaźne) – kontrola wymaga ciągłych działań interwencyjnych;
• eliminacja – redukcja do zera częstości występowania danej choroby lub zakażenia na określonym obszarze geograficznym jako wynik zorganizowanych, celowych wysiłków (przykładem mogą być trąd, leiszmanioza, odra, poliomyelitis) – eliminacja wymaga ciągłych działań interwencyjnych;
• eradykacja – trwała i obejmująca cały świat redukcja do zera zapadalności na chorobę powodowaną przez określony czynnik zakaźny, skutkująca tym, że działania interwencyjne nie są już konieczne (jedynym jak dotąd przykładem jest ospa prawdziwa wyeradykowana w 1979 r.);
• wygaśnięcie/wyginięcie – określony czynnik zakaźny przestaje istnieć w naturze i nie jest przechowywany w laboratorium (brak stosownego przykładu).
Eradykacja wiąże się z korzyściami ekonomicznymi. Koszt walki z ospą prawdziwą był szacowany na 1,35 miliarda dolarów rocznie, a całkowity koszt eradykacji wyniósł 23 miliony dolarów.
Obecnie uważa się, że możliwa jest eradykacja poliomyelitis, świnki, odry, różyczki, wągrzycy i filarioz limfatycznych (wywołanych przez Wuchereria bancrofti, Brugia malayi i Brugia timori). Uważa się, że w przypadku eradykacji poliomyelitis roczne oszczędności w skali świata wyniosą 1,5 miliarda dolarów. Jednakże aby osiągnąć ten cel w 2020 r., potrzebny będzie jeszcze ponad 1 miliard dolarów.
Kontrola chorób zakaźnych nie byłaby możliwa bez dobrze działającego nadzoru epidemiologicznego, polegającego na ciągłym zbieraniu, wnikliwej ocenie i umiejętnej interpretacji danych zdrowotnych niezbędnych do zaplanowania, implementacji i ewaluacji działań z dziedziny zdrowia publicznego. Jest to związane z natychmiastowym dostarczaniem zebranych danych odpowiednim osobom, które powinny je poznać. Wyróżnia się nadzór:
• bierny – jego podstawę stanowi wypełnianie formularzy zgłoszeniowych dotyczących zachorowania na określoną chorobę czy uzyskania wyniku laboratoryjnego; w systemie tym działania nie są podejmowane do czasu, gdy formularz nie dotrze do odpowiedniej instytucji działającej w obszarze zdrowia publicznego; kompletność zgłoszeń jest niska;
• czynny – polega na regularnych kontaktach jednostki hierarchicznie wyższej z jednostkami sprawującymi nadzór; dotyczy to zapytań o występowanie zachorowań, sprawdzania dokumentacji itp.; choć ten typ nadzoru wpływa korzystnie na kompletność zgłoszeń, wiąże się z wyższymi kosztami i jest trudny do przeprowadzenia na szeroką skalę;
• wybiórczy – polega na wybieraniu placówek ochrony zdrowia, w których rejestracja przypadków zakażeń odbywa się w sposób kompletny; nadaje się do oceny zachorowań, które występują względnie często, na przykład podczas epidemii grypy, można wówczas ocenić trendy czasowe zachorowań; jego wadą jest brak możliwości oceny zapadalności;
• specjalny – stosowany w sposób losowy lub wybiórczy w celu analizy uczestnictwa w niektórych programach zdrowia publicznego, takich jak analiza zachowań ryzykownych czy programy przesiewowe.
Należy