Trójprzymierze nie dokonywało podbojów na obszarze Majów, tak jakby pozostawał on poza jego zasięgiem i poza możliwościami wojskowymi. Pod tym względem trzeba przyznać, że Teotihuacan i Tula miały znacznie większą zdolność wywierania wpływu niż Tenochtitlan. Region Soconusco na wybrzeżu Chiapas był najdalej wysuniętą na południe zdobyczą Mexików. Jednak opłacani przez Mexików kupcy przemierzali szlaki handlowe, które łączyły się ze szlakami wymiany obszaru majowskiego. Być może będzie to pomocne w wyjaśnieniu obecności cech artystycznych tradycji Mixteca-Puebla w wielkim porcie handlowym Tulum na wybrzeżu Quintana Roo i w samych kodeksach Majów.
Społeczeństwa okresu postklasycznego
W przypadku żadnego innego ludu Mezoameryki nie mamy lepszych źródeł na temat organizacji społeczeństwa i jego obyczajów niż ludów Nahua z Doliny Meksyku. Podobieństwa między grupami etnicznymi i regionami Mezoameryki usprawiedliwiają stosowanie ogólnego wyjaśnienia odnoszącego się do Nahua jako modelu, który umożliwia rozpatrywanie innych przypadków. Należy jednak podkreślić, że istniały istotne różnice między Indianami Nahua (bardziej zurbanizowanymi), Otomí (bardziej rozproszonymi), P’urhépecha (mniej rozwarstwionymi), Majami (bardziej przywiązanymi do systemu rodowego niż do porządku politycznego) i wieloma innymi ludami. Na użytek przedstawionego na kolejnych stronach opracowania wzięliśmy pod uwagę – jak zwykle się robi – obfite XVI-wieczne źródła poświęcone tradycji Nahua, ale staraliśmy się również uwzględnić pewne warianty i niuanse, których dostrzeżenie umożliwiają źródła dotyczące innych grup i regionów.
Ludność i jej rozmieszczenie
W późnym okresie postklasycznym w Mezoameryce istniały setki organizmów państwowych lub pomniejszych ośrodków politycznych. Oszacowano, że mogło ich być ok. 1,5 tys. Wszystkie otrzymały kolonialne określenie „gmin indiańskich” (pueblos de indios)73. Te małe ośrodki często zawierały sojusze, wiele z nich do pewnego stopnia było podporządkowanych kilku większym, funkcjonującym jako centra regionalne. Istniało kilka naprawdę potężnych podmiotów, które rozwinęły strategie ekspansji typu imperialnego, aby zapewnić sobie daniny z dalekich prowincji i chronić szlaki handlu dalekosiężnego. W przededniu hiszpańskiej konkwisty wyróżniają się dwa wielkie organizmy państwowe o ekspansjonistycznym charakterze: Tarasków i Mexików.
Bez względu na rozmiary każdy ośrodek polityczny funkcjonował jako jednostka terytorialna, określał go zespół świątyń i placów, w jego obrębie znajdowały się obszar mieszkalny oraz tereny produkcyjne, ponadto działały sądy, poborcy podatkowi i mniejsza lub większa struktura administracyjna – zależnie od wielkości ośrodka. Nazwa nadawana przez Nahua każdej z tych jednostek polityczno-terytorialnych to altepetl, dosłownie „wzgórze-woda”. Tenochtitlan było jednym z altepetl i były nim także inne, znacznie mniejsze ośrodki, takie jak Cuitlahuac czy Huitzilopochco (Churubusco). W większości przypadków główną siedzibą altepetl było miasto, ale istniały także altepetl ze słabo rozwiniętą zabudową miejską, składające się jedynie z ośrodka ceremonialnego oraz rezydencji władcy i jego krewnych. Najwyższego władcę w ramach altepetl określano mianem tlatoani, a instytucję monarchii nazywano tlatocayotl.
Pojęcie altepetl istniało także w innych językach, np. w niektórych kolonialnych dokumentach mixteckich pojawia się wyrażenie yucu nduta („góra, woda”). Gdy jednak w innych regionach mówiło się o własnych ośrodkach politycznych, najczęściej używało się prostego terminu odpowiadającego naszemu słowu „miejsce” lub „miejscowość”: ñuu po mixtecku, kaaj w języku Majów z Jukatanu, ireta po taraskańsku. Ludzie określali się jako pochodzący z lub przynależący do danego altepetl, do danego ñuu, ale jednocześnie każda z tych jednostek administracyjnych składała się z mniejszych, w hiszpańskiej dokumentacji zwanych „dzielnicami” (barrios, colaciones), a nawet parafiami (parroquias).
Mezoamerykańskie dzielnice były czymś więcej niż specyficznym podziałem ośrodków politycznych. Były to społeczności o wysokim stopniu spójności, grupy wspólnotowe, które łączyły wiele rodzin i stanowiły podstawowe jednostki społeczne w życiu większej jednostki politycznej. W literaturze dotyczącej przedhiszpańskiego Meksyku dzielnica znana jest pod nazwą stosowaną przez ludy Nahua – calpulli – ale chodzi o formę organizacji obecną w całej Mezoameryce. Majowie nazywali ją kuchte’el, Mixtekowie z Teposcoluli – siqui, Mixtekowie z Yanhuitlan – siña, Taraskowie – uapatzequa.
W tekstach odnoszących się do ludów Nahua, a są to teksty najliczniejsze, używa się w rzeczywistości trzech wyrażeń na określenie dzielnicy: calpulli (co dosłownie oznacza „duży dom”), tlaxilacalli („dom lub grupy domów otoczone wodą”) oraz chinamitl („ogrodzenie z trzcin”). Skrócimy dyskusję terminologiczną, wskazując, że chinamitl rzadko pojawia się w dokumentach ze środkowego Meksyku, jest za to częste na wyżynach Gwatemali, gdzie wpływy Nahua stały się istotne w okresie postklasycznym. Terminu calpulli używa się raczej w odniesieniu do ugrupowania, społeczności, a terminu tlaxilacalli – do jej terytorialnej odmiany, jako dzielnicy w ramach altepetl (ośrodka miejskiego). Calpulli mogły istnieć nawet bez terytorium, gdy w grę wchodził proces migracji, jak w przypadku wielu ludów okresu postklasycznego. Calpulli po osiedleniu się tych ludzi i włączeniu w struktury altepetl zmieniało się w tlaxilacalli.
Członkowie takiej wspólnoty-dzielnicy byli związani więzami pokrewieństwa; w ramach jednego calpulli istniało wiele linii genealogicznych czy rodów. Poza tym ludzie z danej społeczności posiadali wspólnie pewne terytorium – ziemie uprawne, połacie lasu, saliny, strumienie – do życia i wykonywania swoich prac. Calpulli rolne zwykle dzieliło swoje ziemie na dwa rodzaje: działki rodzinne i działki wspólnotowe. Te rodzinne można było dziedziczyć, ale w żadnym wypadku nie wolno było ich sprzedać, a jeśli rodzina nie uprawiała ziemi, calpulli przejmowało nad nią kontrolę i przekazywało innej rodzinie. Działki wspólnotowe (komunalne) uprawiano wspólnie i w określonej kolejności, tak aby władzom altepetl uiszczać trybut. Każde calpulli miało swojego boskiego patrona, własną świątynię, obyczaje i święta oraz władze lokalne, w niektórych źródłach określane jako „starszy brat” (nah. teachcauh). Władze te zajmowały się wewnętrznymi problemami społeczności i miały ją reprezentować wobec władz altepetl.
Wewnętrzna spójność tych dzielnic-tlaxilacalli, ich stosunkowa autonomiczność oraz znaczenie więzów pokrewieństwa zmieniały się wraz z upływem czasu, a także w zależności od regionu. Znamienna jest jednak ich trwałość. Jako grupy trzymające się razem podczas migracji lub jako metropolitalne dzielnice miejskie calpulli (i ich odpowiedniki w innych językach) zawsze były jednostkami podstawowego uszeregowania, a władze altepetl musiały uznawać i akceptować ich niezależność. W epoce rozkwitu Mexico-Tenochtitlan władcy z czasem zaczęli do pewnego stopnia ingerować w mianowanie sędziów rezydujących w dzielnicach, żeby mieć pieczę nad przestrzeganiem praw całego ośrodka, lecz dzielnice zachowały autonomię we wszystkich pozostałych sprawach, takich jak dystrybucja ziemi pod mieszkania, organizowanie produkcji, lokalne praktyki religijne, zebrania i debaty w budynkach publicznych itp.
W jukatańskim kuchte’el oraz w mixteckim siqui lub siña można dostrzec cechy bardzo podobne do właściwości nahuatlańskiego calpulli: tak samo składały się z grup złączonych pokrewieństwem, zachowywały prawo własności do ziemi na zasadach wspólnotowych i dzieliły parcele między rodzinami, również miały przywódców (ajkuch kab’ w języku