Ok. 1200 r. p.n.e. na wyżynach Gwatemali założono Kaminaljuyú. Od środkowego okresu preklasycznego istniały tam budowle użyteczności publicznej, rzeźbione monumenty, wyraźna była także stratyfikacja społeczno-polityczna. W 600 p.n.e. Kaminaljuyú stało się ośrodkiem dużego i zasobnego tworu politycznego, który kontrolował cały region. Architektura tej epoki wyróżnia się wznoszonymi z ziemi i cegły adobe platformami, na których stawiano budynki z nietrwałych materiałów. Detale, takie jak rynsztoki i schodki, wykonane były z kamienia wulkanicznego. Większość tych budowli została zgrupowana w linearnych układach na osi północ–południe.
W pobliskiej dolinie Salamá funkcjonował ośrodek El Portón, w którym wybudowano wiele platform, świątyń i ziemnych tarasów z ołtarzami i kamiennymi stelami. Największa świątynia El Portón pochodzi mniej więcej z 500 r. p.n.e., a znaleziony pod schodami depozyt ofiarny wskazuje, że z okazji jej konsekracji zorganizowano wielką uroczystość, której towarzyszyło palenie kadzidła i składanie ofiar. Ok. 400 r. p.n.e. została wzniesiona Stela 1, na której znajdują się liczby i wczesne hieroglify majowskie.
Pierwsze wsie rolnicze na nizinach Petén pochodzą z 1000 p.n.e. Uważa się, że były zakładane przez osadników, którzy przybyli zarówno z wybrzeża Belize, jak i z wyżyn Gwatemali. Ludzie ci reprezentowali kulturę osiadłą, a nowych miejsc do życia poszukiwali, wędrując wzdłuż naturalnych granic wyznaczanych przez mokradła (hiszp. bajos19), jeziora i rzeki. Najwcześniejsze tradycje garncarskie z nizin Majów (1200–900 p.n.e.) rzeczywiście pochodzą z doliny rzeki Belize (faza Cunil) i z północnych części dzisiejszego państwa Belize (zespół Swasey), jak również z doliny rzeki Usumacinta (zespół Xe). Uznaje się, że twórcy ceramiki z tego ostatniego regionu nie posługiwali się językami z rodziny mayance, ale z rodziny mixe-zoque. Ok. 700 r. p.n.e. te wczesne tradycje zaczęły zanikać i pojawiła się nowa generacja naczyń zwana Mamom (700–400 p.n.e.), których produkcja i użycie obejmuje tereny od Petexbatún aż po północ Jukatanu. Chodzi o zwykłe naczynia na użytek lokalny, monochromatyczne, polerowane, pokryte angobą i o powierzchni przypominającej wosk.
W pierwszych wioskach nizin Majów (1000–700 p.n.e.) chaty były budowane na niskich platformach umiejscowionych wokół centralnych dziedzińców. Osady te miały charakter egalitarnych i autonomicznych społeczności, nie występowała w nich specjalizacja produkcji rzemieślniczej ani wyraźne różnice społeczne. Począwszy od roku 800 p.n.e., pojawiły się różnice między architekturą mieszkalną a publiczną. Najważniejszym ośrodkiem regionu było Nakbé, którego pierwsze platformy o charakterze publicznym, wykonane z obrobionych, ciętych kamieni (okrytych tynkiem ze stiuku lub gliny), o wysokości 2–3 m, pochodzą z tej właśnie epoki. Ok. 600 r. p.n.e. powstawały już wyższe platformy tarasowe pokrywane stiukiem, których wysokość dochodziła do 18 m, pojawił się też styl architektoniczny z charakterystyczną sztukaterią (hiszp. moldura de delantal)20, w którym każda platforma składała się z położonego wyżej korpusu z pochylonymi ścianami, spoczywającego na innym, krótszym i nachylonym pod większym kątem. Tak skonstruowane struktury podpierały świątynie wykonane z nietrwałych materiałów. Zespoły architektoniczne były sytuowane wokół wielkich centralnych placów i połączone siecią znajdujących się na nasypach „białych dróg” (sakb’ih)21. W tym samym czasie pojawiły się miejsca przeznaczone do gry w pelotę, ołtarze na planie koła i stele z rzeźbionymi scenami wyobrażającymi różne figury i postacie. Do mniejszych ośrodków zaliczały się El Mirador, Tintal i Wakná, ale wiele innych, które później zyskały na znaczeniu, założono właśnie w tamtej epoce.
Najistotniejszą osadą w Belize było Blackman Eddy, które rozwinęło się nieco wcześniej niż Nakbé. Wreszcie w latach 1200–800 p.n.e. ludy osiadłe skolonizowały północną część Jukatanu. Począwszy od 700 r. p.n.e., upowszechniło się na tych terenach używanie ceramiki Mamom. Największym ośrodkiem była wioska Komchén z domami wybudowanymi z nietrwałych materiałów. Należy dodać, że na nizinach Majów stale odnajduje się coraz więcej materiałów w stylu olmeckim. Do najbardziej znanych należą naczynia funeralne, które zostały odkopane w Grupie 9N-8 w Copán (1200–900 p.n.e.), dekorowane symbolami szponiastej dłoni i motywem długich, grubych, „ognistych” brwi. Obecność tych elementów w tamtym regionie można wyjaśnić tym, że dolina rzeki Motagua stanowiła główne źródło jadeitu używanego przez Olmeków.
Późny okres preklasyczny (400 p.n.e. – 200 n.e.)
Okres ten charakteryzuje się odczuwalnym wzrostem siły roboczej, który doprowadził do budowy i utrzymywania monumentalnych budowli publicznych, infrastruktury hydrotechnicznej zawiązanej z irygacją i magazynowaniem wody, a także dróg, tarasów i „podniesionych pól”22, które umożliwiły produkcję żywności na niespotykaną dotąd skalę. Wszystko to świadczy o znacznym wzroście populacji, jak również o istnieniu bardzo dobrze zorganizowanego centralnego systemu zarządzania. Sceny i teksty hieroglificzne z obszaru Majów potwierdzają, że dawne wodzostwa zostały zastąpione systemem indywidualnych władców (ajawtaak)23, którzy swoje prawa polityczne opierali na charyzmie wojskowej i religijnej oraz na przynależności do określonej linii dynastycznej z mitycznym założycielem. Chociaż nie wiemy, czy podobne zjawisko wystąpiło w innych regionach Meozameryki, to pojawiają się opinie, że w późnym okresie preklasycznym wyłoniły się pierwsze społeczności typu państwowego. Z pewnością w tej epoce istniały już duże różnice pod względem rozmiarów i złożoności ośrodków, co odzwierciedla głębokie podziały związane z kontrolą zasobów ludzkich i naturalnych.
W ostatnich