Środkowy okres preklasyczny (1200–400 p.n.e.)
W następnym okresie dziejów Mezoameryki wyraźnie wzrosło zaludnienie, a niektóre ośrodki osiągnęły znaczne rozmiary i przekształciły się w regionalne stolice, dominujące na rozległych obszarach z podporządkowanymi im, rozproszonymi osadami. W odniesieniu do kilku spośród tych dużych osad możemy zasadniczo mówić o miastach, jako że ich mieszkańcy nie byli bezpośrednio związani z produkcją żywności. Głębokie różnice, jakie odnajdujemy w wyposażeniu grobowców z tego okresu, wskazują, że zapoczątkowane zostały wówczas wyraźne gradacje w statusie społecznym, obecne w późniejszej przedhiszpańskiej historii. W tym okresie należy też szukać początków rozróżnienia architektury domowej (prywatnej) i architektury publicznej, przy czym ta ostatnia charakteryzuje się szerokimi kamiennymi podwyższeniami z ziemi i kamienia lub stiuku – lub z obu tych materiałów – które wieńczą świątynie zbudowane z nietrwałych materiałów. Budowle te zwykle znajdowały się przy placach, które służyły jako miejsce gromadzenia się dużej liczby ludzi w związku z ceremoniami lub publicznymi rytuałami. Bardzo często konstrukcje te były zdobione kamiennymi monumentami z malowanymi lub rzeźbionymi scenami religijnymi lub politycznymi. To właśnie w tym okresie pojawiło się pismo hieroglificzne o charakterze logograficznym (ze znakami przedstawiającymi słowa) lub logofonetycznym (kombinacja znaków odpowiadająca słowom i sylabom). Jak się zdaje, pismo powiązane było z polityczną legitymizacją władców w obrębie pewnego porządku religijnego. Inne elementy kulturowe – jak rozwój złożonej ikonografii, ustanowienie ciągłych i dalekosiężnych sieci handlowych, początki ukształtowania się warstwy wyspecjalizowanych rzemieślników, a także budowa wielkich kanałów, drenaż i nawadnianie pól – świadczą o istnieniu rządzącej elity, która organizowała pracę ludności oraz gromadziła i dystrybuowała towary. Tworzyła w ten sposób więzy lojalności i zobowiązań ze swoimi sojusznikami i wasalami, jednocześnie zaś graficznie kodyfikowała idee kosmologiczne akceptowane przez społeczeństwo. Pewni autorzy uważają, że przeważający w tamtym okresie typ organizacji politycznej przypominał wodzostwa (cacigazgos)14, będące złożonymi społecznościami kierowanymi przez przywódcę lub elitarną grupę, której władza wynikała głównie z zarządzania handlem i religią.
Związanym z ową epoką, szeroko dyskutowanym problemem jest rola, jaką odegrali Olmekowie ze wschodnich rejonów stanu Veracruz i zachodnich obszarów stanu Tabasco. Chociaż utrzymuje się teoria, że byli jakoby pierwszą cywilizacją Mezoameryki, a zatem to im przypada rola w rozpowszechnianiu mezoamerykańskich elementów kulturowych, to jednak takie założenie z pewnością wynika przede wszystkim z tego, że w tym regionie zabytki olmeckie były pierwszymi odkrytymi pozostałościami archeologicznymi środkowego okresu preklasycznego. Nowe podejście neguje tę domniemaną rolę Olmeków jako kultury-matki i przedstawia dowody świadczące o tym, że niektóre z cech przypisywanych tej społeczności pojawiły się w innych regionach Mezoameryki, zajmowanych przez społeczeństwa o równie złożonej strukturze. Z tego powodu aktualnie proponuje się, że w środkowym okresie preklasycznym na terytorium mezoamerykańskim istniało bardzo wiele podobnych do siebie stolic regionalnych, które działały jako ośrodki odbioru, tworzenia i wprowadzania w obieg informacji, tworząc razem wieloetniczny styl archeologiczny znany jako „olmecki”. Podstawą tego kompleksu kulturowego była wymiana handlowa, która pociągała za sobą obieg idei, co z kolei przyczyniło się do pewnej uniformizacji sposobów życia. Chociaż ta nowa hipoteza wyjaśniająca rolę Olmeków może bardziej odpowiadać prawdzie, z pewnością aktualne dane archeologiczne rzeczywiście wskazują na to, że początki pisma hieroglificznego w Nowym Świecie można sytuować na terenach między rzekami Grijalva i Papaloapan. Należy też stwierdzić, iż niedawne badania z zakresu lingwistyki historycznej wskazują, że Olmekowie z tego regionu mogli mówić językami z rodziny mixe-zoque, czyli z grupy językowej zawierającej niektóre z najstarszych określeń łączonych z mezoamerykańskimi wartościami cywilizacyjnymi.
Mapa 1.4 Lokalizacja stanowisk – środkowy okres preklasyczny
Środkowy okres preklasyczny w regionie olmeckim (1200–400 p.n.e.)
W latach osiemdziesiątych XX w. niektórzy autorzy wysunęli tezę, że podczas fazy Chicharras w San Lorenzo (1250–1150 p.n.e.) niektóre grupy ludności posługujące się językami z rodziny mixe-zoque wyemigrowały z wybrzeża Pacyfiku w stanie Chiapas i z Gwatemali na najdalej wysunięte tereny na południu stanu Veracruz i na zachodzie stanu Tabasco, przez co wpłynęły w pewien sposób na rozwój cywilizacji olmeckiej. Mimo że hipoteza ta cieszyła się przez dwie dekady znacznym poparciem, nowe odkrycia archeologiczne wskazują, iż kulturowy fenomen Olmeków był wytworem lokalnym, który nie miał nic wspólnego z wpływami zewnętrznymi. Wielu badaczy podejrzewało jednak, że starożytni Olmekowie mówili językami, z których wywodzą się dzisiejsze języki mixe-zoque, a nawet udowodnili, że w wielu językach mezoamerykańskich istniały zapożyczenia leksykalne mixe-zoque na określenie ważnych roślin uprawnych, praktyk rytualnych i siewnych, podczas gdy w językach tej rodziny takie zapożyczenia są rzadkie lub nie występują. Na tej podstawie można wnioskować, że w zamierzchłej przeszłości jeden lub więcej języków z rodziny mixe-zoque cieszył się ogromnym prestiżem kulturowym, co wskazuje na Olmeków jako prawdopodobnie posługujących się tymi językami.
Pierwszym dużym olmeckim ośrodkiem regionalnym było niewątpliwie San Lorenzo, którego rozkwit przypada na lata 1150–900 p.n.e. Dane językowe wskazują, że mówiono tam językiem protomixe, chociaż jest to jedynie hipoteza. Kompleks ceremonialny tego ośrodka znajduje się na niskim płaskowyżu o powierzchni 50 ha, skąd dostrzec można rzekę Coatzacoalcos. W apogeum rozwoju San Lorenzo wzgórze zostało zniwelowane, co zapewne wymagało znacznej liczby robotników. Jeszcze do niedawna było tam niewiele pozostałości struktur architektonicznych, lecz ostatnio udało się znaleźć archeologiczne dowody na istnienie domów na planie półkolistym i wielobocznym, o ścianach z bajareque i drewna, strukturach z posadzkami lub ścianach z bentonitu (miejscowego kamienia), jak również ślady niskiej struktury z naturalnymi kolumnami z bazaltu. Odkryto także warsztaty obróbki obsydianu i inne miejsca wykonywania wyspecjalizowanych prac – wszystkie powiązane z jednostkami mieszkalnymi. W szczytowym okresie rozwoju tego ośrodka wybudowano przykryte kamienną taflą kanały dystrybucji wody i drenażu wykonane z kamieni rzeźbionych w kształcie litery U. Mimo tych osiągnięć San Lorenzo jest znane przede wszystkim z 70 rzeźbionych monolitów, wśród których znajduje się dziesięć kolosalnych głów.
Zapewne drugą historyczną stolicą Olmeków była La Venta (900–500 p.n.e.). Istnieją ślady wskazujące na to, że jej mieszkańcy mówili językiem protozoque. Uważa się, że język ten był związany ze szczególnym stylem architektonicznym i urbanistycznym, który rozszerzył się aż do nizin Chiapas. Stanowisko La Venta, którego początki sięgają ok. 1000 r. p.n.e., znajduje się na „wyspie” czy też wysadzie solnym, otoczonym okresowo zalewanymi nizinami. W środkowym okresie preklasycznym liczba ludności znacząco wzrosła dzięki bogactwu zasobów żywności (rybołówstwo, zbieractwo i łowiectwo) uzupełnianemu obfitymi plonami. Był to duży i rozwinięty ośrodek, a jego mieszkańców dzieliły duże różnice statusu. Występowała tam architektura mieszkalna (tysiące domów) i monumentalna (wielkie podwyższenia ziemne), przynajmniej jedna wyszukana komora grobowa i różne monolityczne budowle publiczne (ołtarze, trony, stele, gigantyczne głowy) wykonane z kamienia wulkanicznego transportowanego z bardzo