Wreszcie Stela 1 z El Baúl, ośrodka położonego również na wybrzeżu Pacyfiku, ma datę w Długiej Rachubie, która odpowiada dacie 11 n.e. Na wspomnianej steli widnieje postać wyrzeźbiona we wczesnym stylu Majów.
Zmiany szlaków handlowych i upadek produkcji rolnej musiały przyczynić się do opuszczenia tych ośrodków na wybrzeżu Pacyfiku w pierwszych wiekach naszej ery. Potężna erupcja wulkanu Ilopango, do której doszło ok. 429 r. n.e., ostatecznie dobiła te społeczności, i tak będące już wtedy w fazie schyłkowej.
Położone na wyżynach gwatemalskich Kaminaljuyú przeżywało wówczas okres największego zaludnienia i rozkwitu działalności budowlanej. Powstały wielkie kanały irygacyjne doprowadzające wodę z jeziora Miraflores. Największy z nich miał 2 km długości, 18 m szerokości i 8 m głębokości. Podstawą zamożności tego miasta były wykorzystanie i eksport różnych minerałów, takich jak cynober, hematyt, jadeit, mika i obsydian, przy czym ten ostatni wydobywano z nieprzebranych złóż w El Chayal. W owej epoce Kaminaljuyú osiągnęło niesamowite rozmiary, wzniesiono w nim liczne budowle i rzeźbione monumenty z długimi tekstami hieroglificznymi w języku majowskim, z datami z cyklu kalendarzowego tzolk’in (260 dni) oraz ha’ab (365 dni). Świątynia funeralna znaleziona w Strukturze E-III-3 świadczy o wspaniałości życia lokalnych władców, gdyż przy szkielecie miejscowego notabla znaleziono trzech młodzieńców złożonych w ofierze, maski i nakrycia głowy z jadeitu, paciorki ze szlachetnych kamieni, ości płaszczki, płytki z obsydianu, dynie malowane na stiuku, kryształy kwarcu używane do rytuałów oraz 157 naczyń ceramicznych. Zabytki Kaminaljuyú dostarczają dowodów na to, że władza należała do określonych jednostek (ajawtaak), zachowały się bowiem portrety władców dzierżących odpowiednie symbole religijne i militarne. Monument 65 (ok. 200 p.n.e. – 200 n.e.) zawiera przedstawienie trzech władców, którzy spoglądają na jeńców wojennych; wszystkie postacie mają na nakryciu głowy swoje imię glificzne, a jeden z władców prawdopodobnie nazywał się Yop[aat] Xook. Te hieroglificzne antroponimy są zapisane w jednym z języków Majów.
Ilustracja 1.4 Znane nam inskrypcje pisma przesmyku
Jedynym chyba miastem, które w owej epoce mogło rywalizować z Kaminaljuyú, było El Mirador, znajdujące się na północy regionu Petén. Chociaż ośrodek ten powstał w środkowym okresie preklasycznym, jego rozkwit nastąpił w późnym okresie preklasycznym. El Mirador – podobnie jak Nakbé – powstało na osi wschód–zachód, co było odejściem od tradycji olmeckiej, która wolała orientację północ–południe. Jedną z charakterystycznych cech architektonicznych tego ośrodka było budowanie świątyń triadycznych: wysokich platform piramidalnych ze sztukaterią na gzymsach kolejnych pięter, które „opasywały” piramidę27. Szczyt zwieńczony był trzema świątyniami otaczającymi mały placyk (jedna świątynia w głębi, a nieco niżej dwie pozostałe). Znaczenie tych świątyń triadycznych nie jest całkowicie jasne, chociaż należy zaznaczyć, że według majowskich relacji mitycznych dotyczących stworzenia, obecnych na inskrypcjach okresu klasycznego (200–909 n.e.), bogowie ułożyli na krawędzi nieba trzy kamienie, które posłużyły do zbudowania świata. Również bogowie będący patronami miast takich jak Caracol i Palenque byli trzema braćmi, którzy narodzili się w czasach mitycznych. Istnienie świątyń triadycznych w El Mirador, Cerros, Dzibanché (Grupa Kinichná), Ichkabal, Lamanái, Nohmul, Tikal i Uaxactún wskazuje, że już w późnym okresie preklasycznym z liczbą trzy wiązano złożoną symbolikę kosmologiczną albo mityczną, lub obie jednocześnie. W przypadku El Mirador wielka świątynia triadyczna El Tigre – tzw. Piramida Jaguara – dominuje w kompleksie Grupy Zachodniej. Maszkarony ze stiuku flankują schody, które prowadzą na szczyt mniejszej platformy triadycznej, położonej na południe od Zespołu Jaguara. Rzeźbienie takich maszkaronów rozwijało się w późnym okresie preklasycznym i wczesnym klasycznym na nizinach Majów, tworząc ważną tradycję. Figury te wyobrażały przodków, jaguary lub byty kosmologiczne, takie jak Słońce, Wenus czy bóg kukurydzy (Ju’n Ixiim), a najokazalsze ich przykłady można znaleźć w Cerros, Cival, Ichkabal i Uaxactún. Większa część Akropolu Centralnego w El Mirador została zbudowana w środkowym okresie preklasycznym; główna struktura to monumentalny zespół architektoniczny znany jako Grupa Danta, która składa się z trzech gigantycznych platform leżących jedna na drugiej. Platforma dolna ma 300 m długości i 7 m wysokości; podtrzymuje grupę budynków, łącznie z triadyczną piramidą. Druga platforma również ma wysokość 7 m, podczas gdy najwyższa z nich ma 21 m wysokości, a na jej wierzchołku znajduje się wysoka świątynia triadyczna, która liczy 70 m wysokości w stosunku do poziomu selwy. Analiza metodą węglową pozwoliła stwierdzić, że ta ogromna struktura architektoniczna została ukończona ok. 180 r. n.e. Należy wspomnieć, że El Mirador stanowiło ośrodek, z którego wychodziły „podwyższone drogi” (sakb’ih), łączące go z Nakbé i innymi ośrodkami na północy Petén, zapewniając jednocześnie łączność między poszczególnymi kompleksami architektonicznymi wewnątrz miasta.
W owym czasie na nizinach Majów doszło do wykształcenia się nowego stylu ceramiki zwanej Chicanel (400 p.n.e. – 100 n.e.). Wyroby Chicanel dzieliły się na naczynia do użytku domowego i naczynia o specjalnym przeznaczeniu (ceramika rytualna, funeralna i luksusowa). Ścianki tych naczyń są niezwykle grube, a ich powierzchnia wygląda jak nawoskowana, ale w mniejszym stopniu niż ceramika Mamom. Chociaż były wytwarzane w różnych kolorach, dominują brunatne odmiany czerwieni (typ Sierra Rojo). W tej epoce licznie występują także naczynia trypoidalne i tetrapoidalne (na trzech i czterech nóżkach), przestano jednak produkować figurki i świstawki.
W późnym okresie preklasycznym upowszechniło się stosowanie pisma hieroglificznego Majów, lecz materiał, którym dysponujemy, nie jest zbyt obfity z uwagi na to, że najpewniej wiele tekstów ryto lub malowano na materiałach nietrwałych. Oprócz umieszczonej na Steli 2 w El Mirador inskrypcji, która uległa erozji, do ważniejszych przykładów ówczesnych dzieł sztuki i rzemiosła należą niezwykłe malowidła ścienne w San Bartolo (Struktura Sub-V, ok. 300–200 p.n.e. i Sub-1 z tzw. Grupy Pinturas, ok. 100 p.n.e.), płaskorzeźba w Cueva de Loltún (Jukatan), a także szpikulec z kości służący do rytualnego upuszczania krwi z Kichpanhá, zausznice z jadeitu z Pomony (Belize) i wiele innych przedmiotów przenośnych, których pochodzenia i przeznaczenia nie jesteśmy pewni. Teksty te nie są całkowicie odczytane, chociaż można zrozumieć niektóre hieroglify. Możliwe, że zostały zapisane w wymarłym języku Majów znanym jako protoch’olano.
Ilustracja 1.5 Rekonstrukcja kompleksu architektonicznego El Tigre, należącego do Zespołu Zachodniego w El Mirador, region Petén, Gwatemala
Jedną z najważniejszych informacji dostarczanych nam przez owe teksty hieroglificzne jest obecność rzeczownika ajaw – „szlachetny”, „pan” lub „król-władca” – który razem ze sceną intronizacji znajdującą się na freskach w San Bartolo pozwala stwierdzić, że główne założenia polityczne i ideologiczne majowskich tworów politycznych (zwanych ajawil) okresu klasycznego (200–909 n.e.) istniały od późnego okresu preklasycznego, chociaż mogły też powstać nieco wcześniej w Nakbé. Jak się wydaje, wielu klasycznych władców wspomina o legendarnym miejscu określanym jako Chi – Tron lub Chi – Ołtarz, które było łączone z początkiem dynastii majowskich oraz ich instytucji politycznych. Jedna z hipotez sugeruje,