Mapa 1.3 Lokalizacja stanowisk – wczesny okres preklasyczny
Ilustracja 1.2 Rzut i przekrój Grobu 7 w El Opeño, Michoacan
Najstarsza architektura funeralna Mezoameryki pochodzi z El Opeño w stanie Michoacán, gdzie znaleziono tuzin podziemnych izb, do których prowadzi korytarz ze schodami. Schody tzw. Grobu 7 składają się z dziewięciu stopni (liczba ta symbolizuje poziomy zaświatów). Możliwe, że ten rodzaj architektury podziemnej miał oddawać ideę ziemi jako macicy przyjmującej swoje zmarłe dzieci. Zarówno w kulturze Capacha, jak i w kulturze El Opeño pochówków dokonywano w miejscach przeznaczonych na cmentarzyska. Z komór grobowych El Opeño wydobyto różne figury antropomorficzne z gliny, których wyrób zaczyna się ok. 1500 p.n.e. We wnętrzu Grobu 3 znajdowała się trójwymiarowa kompozycja ośmiu figur, której tematem była gra w piłkę (pelotę), co świadczy o tym, że już wtedy praktykowano ten rytualny sport. Nowatorską techniką naczyń z El Opeño jest malowanie negatywowe, którego genezy również należy doszukiwać się w Ameryce Południowej. Polega ono na nakładaniu żywicy na niezamalowaną powierzchnię przed jej wypaleniem; pod wpływem ciepła żywica rozpuszcza się, tworząc powierzchnię o dwóch kolorach.
Na obecnym terytorium stanu Guerrero zachowały się świadectwa najstarszych naczyń w Mezoameryce, gdyż mieszkańcy San Jerónimo wyrabiali ok. 2800 p.n.e. ceramikę, która przypomina tę określaną mianem Pox, pochodzącą ze stanowisk Puerto Marqués i Zanja w regionie Acapulco, datowaną na 2500 p.n.e. Wnętrze tych naczyń jest porowate, podczas gdy zewnętrzna część pokryta jest czerwoną polewą, która ukrywa siatkę zagłębień na powierzchni, przywodzących na myśl ślady po ospie (ang. pox pottery, hiszp. cerámica pox). Ceramika ta jest bardzo krucha i wykazuje podobieństwo do ceramiki Purrón z Tehuacán.
Ok. 2000 r. p.n.e. pojawiły się wioski w dolinach Oaxaki. Największym ośrodkiem było San José Mogote, ale w tym samym regionie istniało jeszcze przynajmniej osiemnaście małych osad. Pozostałości po palisadach i spalonych budynkach wskazują, że w 1800 p.n.e. owe wczesne społeczności weszły w konflikt i toczyły wojny. Począwszy od 1400 p.n.e., pojawiły się tam budowle ceremonialne wznoszone na niskich platformach z usytuowanymi z przodu schodami; wewnętrzne i zewnętrzne ściany tych sanktuariów oraz wspomniane podwyższenia były tynkowane. Dwuspadowy dach był zrobiony z bajareque, czyli pokrywanej gliną konstrukcji plecionkowej. Przed budowlą znajdowała się wydzielona przestrzeń ze stożkowatymi dołami służącymi do przechowywania zbóż, a także z glinianymi piecami, miejscami do pochówku i stanowiskami przeznaczonymi do produkcji ceramiki i przygotowywania posiłków. Udomowionymi zwierzętami były papuga i pies. Uważa się, że w czasie tej epoki doliny Oaxaki były zajmowane przez osiemnaście osad, liczących po 3–10 chat. Najstarszą ceramiką w Oaxace jest ceramika Kompleksu Espiridión (1900–1400 p.n.e.), której odnalezione fragmenty łączone są z domostwem w San José Mogote. Są to półkoliste naczynia i okrągłe dzbanki z szyjką lub bez, pozbawione dekoracji, utrzymane w kolorach od żółci do brązu, które prawdopodobnie imitowały tykwy. W fazie Tierras Largas (1400–1150 p.n.e.) pojawiła się już wspomniana ceramika czerwona na płowym tle, która wykazuje dużą różnorodność form – od misek i pękatych garnków z szyjką aż po talerze i pękate naczynia o płaskim dnie i rozchylonych ściankach. Naczynia te zaczęto pokrywać zróżnicowaną dekoracją geometryczną, która tworzy na powierzchni regularne i symetryczne wzory: szkarłatne pasy na krawędziach, czerwone linie równoległe, kanciaste, zygzakowate itp.
Na wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej znaleziono dowody na udomowienie kukurydzy w Tamaulipas ok. 2350 r. p.n.e., a także słonecznika w Santa Elena (Tabasco) ok. 2150 r. p.n.e.
Niedawne odkrycia lingwistyczne wskazują, że przed 1850 p.n.e. na przesmyku Tehuantepec i wybrzeżu pacyficznym Chiapas oraz w Gwatemali i zachodnim Salwadorze mówiono językiem określanym dziś jako protomixe-zoque. Grupy posługujące się tym językiem odpowiadają kulturze archeologicznej, którą określono mianem Mokaya. Po 1800 p.n.e. język protomixe-zoque rozpadł się na dwa różne języki: protomixe (1800–400/100 p.n.e.) i protozoque (1800–400 p.n.e.). Językami tymi mówiono w dużych i małych wioskach w regionie przesmyku Tehuantepec i wybrzeża pacyficznego; łączyły się one także z późniejszą cywilizacją olmecką.
Chociaż rozwój olmeckiego fenomenu kulturowego nastąpił w środkowym okresie preklasycznym, to opanowywanie terenów między rzekami Grijalva i Papaloapan przez osiadłe grupy trwało od wczesnego okresu preklasycznego. Świadczą o tym pozostałości domostw i ślady po słupach, które tworzyły szkielet chaty, znalezione w górnych warstwach bagiennego terenu otaczającego wyspę La Venta. Najwcześniejsze ślady zasiedlenia San Lorenzo również pochodzą z 1500 p.n.e., a niektóre można datować mniej więcej na 1350 p.n.e.
Mieszkańcy wiosek położonych na przesmyku Tehuantepec i wybrzeżach Pacyfiku zapoczątkowali tradycję ceramiczną odmienną od występującej w Oaxace i centralnym Meksyku ceramiki czerwonej na płowym tle. Najstarsze naczynia pochodzą z tzw. fazy Barra (1850–1650 p.n.e.) i świadczą o wysokim stopniu wyrafinowania, są to bowiem garnki i pękate naczynia o płaskim spodzie, z krótką szyjką lub bez, starannie polerowane i dekorowane pionowymi kanelurami (żłobkowaniem) oraz diagonalnymi lub spiralnym wzorami przy zastosowaniu technik nacinania i nakłuwania. Ceramika została wykonana w kolorach czerwonym, pomarańczowym lub kremowym (ta ostatnia odmiana ma na krawędziach czerwone brzegi). Domy z tego okresu miały niewielkie rozmiary i budowano je z liści palmy. Datowanie metodą radiowęglową stanowiska Chalchuapa w Salwadorze wskazuje, iż osada ta została założona ok. 1750 p.n.e. W fazie Locona (1650–1500 p.n.e.) ceramikę nadal polerowano, ale nie stosowano już nacinania i nakłuwania czy puncowania. Pojawiły się misy o płaskim spodzie i rozchylających się bokach, duże garnki na nóżkach, talerze i kubki cylindryczne, jak również pierwsze figurki z gliny. Posążki kobiet ukazują nagie postacie, a figurki męskie przedstawiają przywódców lub starych, otyłych szamanów w pozycji siedzącej; są częściowo ubrani, a niektórzy z nich mają wyszukane pektorały i zwierzęce maski. Na stanowisku Paso de la Amada w stanie Chiapas odkryto znacznych rozmiarów konstrukcję na planie owalnym o wymiarach 22 na 12 m, w której sukcesywnie wybudowano osiem kompleksów mieszkalnych. Uważa się, że jest to dom wodza lub władcy, co wskazuje na istnienie już w owym czasie określonej hierarchii społecznej. W fazie Ocós (1500–1350 p.n.e.) tryb życia był bardziej rozwinięty, ponieważ domy miały ściany z pobielanej wapnem cegły adobe12 i były stawiane na niewielkich wzniesieniach, żeby uniknąć podtopień. Ceramika i tradycja życia w wioskach południowego Veracruz i zachodniego Tabasco, jak również na nizinach Chiapas przypominały kultury zespołu Locona-Ocós na wybrzeżu Chiapas i Gwatemali, co stanowi poparcie hipotezy o istnieniu na przesmyku Tehuantepec i wybrzeżu Pacyfiku regionu kulturowego wyraźnie odmiennego pod względem archeologicznym i językowym (język z rodziny mixe-zoque)13. Istnieje zatem możliwość, że tereny nad Pacyfikiem były zamieszkiwane nie tylko przez osoby posługujące się językami z rodziny mixe-zoque, ale i przez przedstawicieli innych rodzin językowych, m.in. rodziny mayance.
Ustalenie początków życia osadniczego na wyżynach obszaru zamieszkiwanego przez Majów jak dotąd pozostaje nierozwiązaną kwestią. W 1300 p.n.e.