Potem miejsce tych wizji zajęła tęsknota za ojcem, za górami. Nostalgia to chyba najgorsza rzecz na świecie – odczuwałem wprost fizyczny ból. Ale przyszedł czas, że i to stopniowo przycichło, przytaiło się i tylko od czasu do czasu wybuchało z niesłychaną siłą.
Tutaj też, między krzyżami, postanowiłem schować mój rewolwer. Owinąłem go w ręcznik nasycony olejem lnianym. Potem włożyłem do blaszanego pudła wysmarowanego kołomazią. Pudełko znów owinąłem płótnem, owiązałem sznurkiem i wysmarowałem kołomazią. Tak zabezpieczony rewolwer i kilkadziesiąt naboi postanowiłem zakopać w jakiejś mogile.
Minęło kilka dni i matka zdecydowała, że muszę iść do szkoły. Nazajutrz poszedłem do tego przybytku wiedzy. Jeszcze tej jesieni nauczyłem się mówić po białorusku, po żydowsku i trochę po rosyjsku. Nauczyłem się od kolegów, bo do hołubickiej szkoły uczęszczałem nie więcej niż jeden, dwa razy w tygodniu. Wolałem chodzić po okolicznych lasach i polach czy brodzić po moczarach.
Nastały już porządne przymrozki, rankami ziemia pokryta była białym szronem. Ja coraz częściej chodziłem do lasu i do domu wracałem nieraz późną nocą. Matka o nic nie pytała. Była bardzo smutna i zdawała się na nic nie zwracać uwagi.
Raz zapuściłem się daleko, aż do Puszczy Hołubickiej, i zmęczony przysiadłem na pniu zwalonej brzozy. Myślałem o ojcu – o tym, czy żyje, czy go jeszcze kiedyś zobaczę. Poczułem na sobie czyjś wzrok. Podniosłem głowę, przede mną stał jakiś wynędzniały mężczyzna. Był bardzo zarośnięty i pomimo chłodu ubrany tylko w spodnie i podartą koszulę. Na nogach miał zniszczone chodaki. Zaskoczony jego nagłym pojawieniem się, milczałem.
– Chłopcze, jesteś Polakiem? Co tu robisz?
– Nie chcę siedzieć w ruskiej szkole i dlatego łażę po lesie.
Odwrócił się i zawołał: „Andrzej!”. Z krzaków wyszedł drugi, zupełnie podobny mężczyzna, tylko chyba jeszcze bardziej wynędzniały i wyższy. Pomimo że ich wygląd nie budził zaufania, nie czułem lęku. Jakoś mnie ku nim ciągnęło. Ich ruchy, gesty, niedomówienia coś mi przypominały.
– Panowie jesteście żołnierzami?
Spojrzeli na siebie.
– Skąd ci to przyszło do głowy?
– Mój ojciec też jest żołnierzem.
– No, tak, jesteśmy polskimi oficerami. I jesteśmy diabelnie głodni.
– On jest ranny – rzekł ten pierwszy, wskazując na nazwanego Andrzejem.
Teraz dopiero zauważyłem, że ręka wisi mu na czymś w rodzaju temblaka.
– Tutaj jedzenia nie mam, ale jeśli zechcecie pójść ze mną do Hołubicz, to się znajdzie. Tylko że to daleko.
– Trudno… Tylko, czy wiesz, przyjacielu, że nas nikt nie może zobaczyć? Czy wiesz, co zrobiliby z nami bolszewicy, gdyby nas złapali?
Zaczęli opowiadać. Dużo słyszałem o Berezweczu54, ale nigdy nie myślałem, że aż tak Sowieci mogą męczyć ludzi. Rozmowę prowadziliśmy, idąc szybko najkrótszą drogą do Hołubicz. Nareszcie przez dziurę w parkanie dostaliśmy się na cmentarz. Tutaj już nikt nie mógł nas zobaczyć. Po chwili przy pomocy jednego oficera wejście do grobowca, który spenetrowałem już wcześniej, uznając go za dobrą kryjówkę, zostało otwarte. Z wielkim trudem przeniósł też Andrzeja do podziemia.
– Jak tylko się ściemni, przyniosę jedzenie.
Niecierpliwiłem się, czekając zmroku. W międzyczasie przygotowywałem jedzenie i nosiłem je na cmentarz. Co tylko mogłem, wyciągałem ze spiżarki. Potem otworzyłem przejście do grobowca. Andrzej tylko pił. Później w kocach znosiliśmy siano z pobliskiego stogu. Jakie takie posłanie mieli więc zapewnione. Nazajutrz postarałem się o konewkę na wodę i puszkę, do której nalewało się benzyny i można było gotować. Benzynę ukradłem w sielsowiecie55 – była to dosyć duża bańka i ledwo ją przydźwigałem. Potem przyniosłem bandaże i trochę lekarstw z naszej obficie zaopatrzonej apteczki podróżnej. Żywności dostarczałem co dzień, ile mogłem, przynosiłem nawet mleko w butelkach.
Andrzej pomału wracał do zdrowia. W podziemiu siedzieli około dwóch tygodni. Nieraz przesiadywałem u nich po kilka godzin. Opowiadali o Berezweczu i o tym, jak udało im się uciec z tego piekła. Andrzej wtedy właśnie został ranny w rękę. Kilka dni błądzili po lasach głodni i zziębnięci. Ten pierwszy miał na imię Zbyszek – tak też po imieniu kazali się nazywać. Byli to porucznik Andrzej Włodarski i kapitan Zbigniew Rychert.
Któregoś dnia postanowili ruszać. Najgorzej było z ubraniem. To wymagało z mojej strony naprawdę wielkiej pomysłowości. Bielizna była wujka. Na strychu wisiał stary płaszcz. Buty ukradłem Mendlowi. Drugie były po wujku. Drugi płaszcz ukradłem w szkole w kancelarii, stamtąd też pochodziły czapki. Jakoś to skompletowałem. Postarałem się też o jedzenie i wygrzebałem moją belgijkę i wraz z nabojami podarowałem im. Byli tym bardzo zaskoczeni i ucieszeni. O zmierzchu ruszyli. Poszli w kierunku Głębokiego. Odprowadziłem ich daleko poza ostatnie domy Hołubicz.
24 grudnia 1939
Smutne było w tym roku Boże Narodzenie. Najbliższy kościół w odległym o 7 kilometrów Podświlu (tak nazywano miasteczko Świła) był zamieniony na stajnię dla koszarowych koni. Skromna wieczerza wigilijna przypominała raczej stypę. Ciotka płakała, matka miała zaciśnięte usta i wyglądała bardzo obco. Przy tradycyjnym składaniu życzeń, podczas dzielenia się opłatkiem, matka wstała. Trzymając w ręku symbol Boga, który głosił miłość i nadzieję, mówiła:
– Moi drodzy, po raz pierwszy nie spożyjemy tego symbolu pokory i miłości ze słowami ukorzenia. Niczego sobie nie życzmy. Jedno mamy ukryte w sercach życzenie i tego nikt nam nie wydrze. Tym naszym życzeniem jest pragnienie wolności dla ojczyzny. Życzenie, aby nogi tych, co ją dzisiaj depczą, nigdy po niej nie stąpały. Przysięgnijmy sobie w duchu nienawiść wszystkim tym, którzy nas ciemiężą, głośmy nienawiść w imię miłości. Wtedy przetrwamy.
1 stycznia 1940
Między Bożym Narodzeniem a Nowym Rokiem coraz więcej zaczęto mówić o tym, że bolszewicy będą wywozić Polaków. Początkowo nie wierzono w to. Gdy jednak pogłoski się powtarzały, pociągnęliśmy za język Buńkę, córkę Pytona, byłego dajana kahalnego56. Buńka wyśpiewała wszystko. Powiedziała, że w sielsowiecie są już przygotowane listy wszystkich gojów, których wywiozą na Sybir.
– Bunie, to, co mówisz, to nie jest prawda – powiedziała matka.
– Uj – zaperzyła się Buńka. – Tate sam widział, tate sam je pisał w kahale i un opowiadał w domu i bubełe57 na niego krzyczała, że un za to, że pisał, jest ferszołtener i myszygener mensz58.
9 lutego 1940
Przed sielsowiet zajechało kilkaset podwód. Gdy zapytywano zakutanych w baranie szuby chłopów, co to znaczy, kiwali ze smutkiem głowami: „Kaby my sami wiedali… Nam nie skazali, ale nie k dabru heta, musi wywazić buduć...”59. W nocy sanie zniknęły z ulic miasteczka.
10 lutego 1940
Rano korowody sań widziano w Podświlu. Wyładowane były nieszczęśnikami, spośród których bardzo