– Юк.
– 1812 елда Наполеон Мәскәүгә керә бит.
– Әйе.
– Кремль янына килә һәм Василий Блаженный храмын күргәч әйтә: «Бу нинди мәчет?!» Ул инде күп илләрне-җирләрне гизгән кеше, мәчет белән чиркәү бинасын аера, таный белгәндер…
– Әйе, дөньяны байтак гизгән, – диде егет, өлкән абыйсының сүзен раслап. – Африкага хәтле барып җиткән. Әле анда барыр алдыннан солдатларның сәламәтлеген кайгырткан – ике йөз мең кара күзлек хәстәрләтеп куйган. Чөнки тегендә кояш мәрхәмәтсез кыздыра бит.
Шәйгазамов өчен монысы яңалык булса да, ул үзенең татар халкына кагылышлы мәгълүматлары белән уртаклашасы килүен сиздерде. Чөнки аңа төзү идарәсендә дә, өендә дә, гомумән, ул аралашкан даирәдә бу мәсьәлә хакында фикердәш юк иде. Сүз катар кеше очраса да, әңгәмә озакка бармый – өзелә. Беренчедән, күбесенең белем ягы такыр, икенчедән, һәрберсе тирә-ягына каранып яшәргә гадәтләнгән, ялгыш сүз ычкындырудан куркытып тәрбияләнгән иде. Ә Габделнурны, тарих бүлегендә укыган студентны, сөйләшеп-аралашырдай тиң кеше итеп, үз күрә. Шунысы да бар: яшь кеше буларак, аның күңеленә курку-өркү кереп ояламаган, шик-шөбһә салынмаган. Моны Шәйгазамов беренче очрашудан ук төшенде, теләсә кайда тел озайтып йөрмәячәгенә дә ышана иде.
– Татарлар, монголлар турында Рәшид-эд-диннең язмалары бар. Ул үзе яһүд кешесе, ислам динен кабул иткән һәм монголлар тарихын язып калдырган. Монгол тарихы дигәнне татарлар тарихы дип тә аңларга кирәк. Чөнки Чыңгыз ханның бабасы татарлар белән сугышта үтерелә.
– Ничек, безнең бабайлар анда ук барып чыкканнармыни?
– Бармаган. Алар хәзерге Кытай, Монголия территорияләрендә яшәгән. Сахалин утравы белән Олы җир арасында Татар бугазы бар. Ул исем бит аңа кичә-бүген генә бирелмәгән, борынгыдан калган.
– Солтангир абый, ә без ничек монда килеп чыкканбыз соң?
– Анысы үзе бер тарих… Аларның кая хәтле яу чапканын беләсеңдер… ә биредә безнең икенче борынгы бабаларыбыз – болгарлар яшәгән.
– Без ике халыктанмыни?
– Әйе.
– Мичурин бабай тәҗрибә үткәргән шикелле икән…
– Юк, киресенчә. Аның бер тамырда ике агачы җимеш бирә, ә без ике агачтан бергә әйләнгәнбез. Татар исеме өстенлек алган. Ә Болгар дәүләтенең тарихын Әхмәд ибне Фадлан язып калдырган.
– Анысы кем?
– Тугыз йөз егерме икенче елны Ирак хәлифәтеннән бирегә Багдад илчелеге килә, аның секретаре Әхмәд ибне Фадлан юлда күргән-белгәннәрен язып барган.
Габделнур өчен болар яңалык иде, әлбәттә. Ә Шәйгазамов боларны каян белә икән соң? Сораштыра-сөйләшә торгач, егет шуны ачыклады: аның туганнан туган абыйсы зур галим икән, Мәскәүдә яши, Казанда булмаган китаплар таба, архив материалларының кайберләре белән дә таныша ала икән.
– Безне сүгәргә булса, татар-монгол игосы, диләр, ә безне зур итеп күрсәтмәс өчен, монгол тарихын гына алга сөрәләр. Һәй, энекәш, безгә билгесез нәрсәләр бик күп бу дөньяда. Сугыш